Час second-hand

За ноч ахова некалькі разоў змянялася. Твараў не памятаю, яны ў форме ўсе аднолькавыя. А аднаго… Я яго і цяпер пазнала б на вуліцы, я пазнала б яго па вачах. Не стары і не малады, мужчына як мужчына, нічога асаблівага. Што ён рабіў? Ён расчыняў дзверы аўтазака насцеж і доўга трымаў іх так, яму падабалася, калі мы пачыналі дрыжэць ад холаду. Усе ў куртачках, боты танныя, мех штучны. Глядзеў на нас і ўсміхаўся. У яго не было такога загаду, ён сам дзейнічаў. Па сваёй ініцыятыве. А іншы міліцыянт сунуў мне «снікерс»: «На, вазьмі. І чаго ты паперлася на гэтую плошчу?» Кажуць, каб гэта зразумець, трэба чытаць Салжаніцына. Калі я вучылася ў школе, я брала ў бібліятэцы «Архіпелаг ГУЛАГ», але ён мне тады не зайшоў. Тоўстая і нудная кніга. Старонак пяцьдзясят прачытала і кінула… Нешта далёкае-далёкае, як Траянская вайна. Сталін — збітая тэма. Я, мае сябры — мы мала ім цікавіліся…

Першае, што з табой адбываецца ў турме… З тваёй сумачкі вывальваюць на стол усе рэчы. Адчуванне? Нібы цябе распранаюць… І ў літаральным сэнсе распранаюць таксама: «Зняць ніжнюю бялізну. Рассунуць ногі на шырыню плячэй. Прысесці». Што яны шукалі ў мяне ў анусе? Абыходзіліся з намі, як з вязнямі. «Тварам да сценкі! Глядзець у падлогу!» Увесь час загадвалі глядзець у падлогу. Ім страшна не падабалася, калі глядзіш у вочы: «Тварам да сценкі! Я ска-а-за-а-ў — тварам да сцяны!» Усюды строем… І ў прыбіральню вадзілі строем: «Пастроіцца ў калону адзін за адным». Каб усё гэта вытрымаць, я паставіла бар’ер: тут — мы, а тут — яны. Допыт, следчы, паказанні… На допыце: «Ты павінна напісаць: «Цалкам прызнаю сваю віну». — «А ў чым я вінаватая?» — «Ты што! Не разумееш? Ты ўдзельнічала ў масавых беспарадках…» — «Гэта была мірная акцыя пратэсту». Пачынаецца ціск: выключаць з інстытута, маму звольняць з працы. Як яна можа працаваць настаўніцай, калі ў яе такая дачка? Мама! Я ўвесь час думала пра маму… Яны гэта зразумелі, і кожны допыт пачынаўся са слоў: «мама плача», «мама ў бальніцы». І зноў: назаві прозвішчы… Хто ішоў з табой побач? Хто раздаваў улёткі? Падпішы… назаві… Абяцаюць, што ніхто не будзе пра гэта ведаць і адразу адпусцяць дадому. Трэба выбіраць… «Я нічога вам не падпішу». А ўначы я плакала. Мама ў бальніцы… (Маўчыць.) Здраднікам стаць лёгка, бо маму любіш… Не ведаю, ці вытрымала б я яшчэ месяц. Яны смяяліся: «Ну што, Зоя Касмадзям’янская?» Маладыя хлопцы, вясёлыя. (Маўчыць.) Мне страшна… Мы з імі ходзім у тыя ж крамы, сядзім у тых жа кавярнях, ездзім у адным метро. Усюды разам. У звычайным жыцці няма выразнай мяжы паміж «намі» і «імі». Як іх вызначыць? (Маўчыць.) Раней я жыла ў добрым свеце, яго ўжо няма, і яго не будзе.

Цэлы месяц у камеры… За ўвесь гэты час ні разу не бачыла люстэрка. У мяне было маленькае, але яно пасля дагляду рэчаў знікла з сумачкі. І партманэтка з грашыма знікла. Піць увесь час хацелася. Невыносная смага! Піць давалі толькі разам з ежай, а ў астатні час: «Піце з прыбіральні». Іржуць. Самі п’юць фанту. Мне здавалася, што я ніколі не спатолю смагу, на волі застаўлю халадзільнік мінералкай. Мы ўсе смярдзючыя… памыцца няма дзе… У кагосьці знайшоўся маленькі флакончык духоў, перадавалі адна адной і нюхалі. А дзесьці нашыя сябры пішуць канспекты, сядзяць у бібліятэцы. Здаюць залікі. Успаміналася чамусьці рознае глупства… Новая сукенка, якую я ні разу не апранула… (Засмяялася.) Даведалася, што радасць прыносіць такая дробязь, як цукар ці кавалачак мыла. У камеры на пяць чалавек — трыццаць два квадратныя метры, нас сядзела сямнаццаць. Трэба было навучыцца жыць на двух метрах. Асабліва цяжка было ўначы, дыхаць няма чым. Доўга не спалі. Размаўлялі. Першыя дні пра палітыку, а потым толькі пра каханне.

«…не хочацца думаць, што яны робяць гэта добраахвотна»

(размовы ў камеры)

«…Усё адбываецца па тым жа сцэнары… Па коле ўсё круціцца. Народ — гэта статак. Статак антылоп. А ўлада — ільвіца. Ільвіца выбірае са статку ахвяру і забівае яе. Астатнія скубуць сваю траву, азіраючыся на ільвіцу, якая выбірае чарговую ахвяру, ва ўсіх палёгка, калі ільвіца ахвяру заваліць: «Не мяне! Не мяне! Можна жыць далей».

«…Я любіла рэвалюцыю ў музеі… Рамантычны быў настрой. Гуляла ў казку. Мяне ніхто не клікаў, я сама пайшла на плошчу. Цікава было ўбачыць, як рэвалюцыя робіцца. Атрымала за гэта дубінкай па мазгах і па нырках. На вуліцу выйшла моладзь, гэта была «рэвалюцыя дзяцей» — так яе назвалі. Так цяпер кажуць. А бацькі нашыя засталіся дома. Сядзелі на кухнях і гаварылі пра тое, што мы пайшлі. Перажывалі. Ім страшна, а ў нас няма савецкіх успамінаў. Мы пра камуністаў толькі ў кніжках чыталі, у нас страху не было. У Мінску жыве два мільёны чалавек, колькі нас выйшла? Тысяч трыццаць… А тых, хто глядзеў, як мы ішлі, было больш: стаялі на балконах, сігналілі з машын, падбадзёрвалі: давайце, маўляў, хлопцы! Давайце! Заўсёды больш тых, хто сядзіць з бутэлькай піва каля тэлевізара. Так вось і ўсе… Пакуль на вуліцах толькі мы, інтэлігентныя рамантыкі, гэта не рэвалюцыя…»

«…Думаеце, што на страху ўсё трымаецца? На міліцыі і дубінках? Памыляецеся. Кат з ахвярай можа дамовіцца. Гэта засталося ў нас з камуністычных часоў. Існуе маўклівая згода. Кантракт. Вялікая дамова. Людзі ўсё разумеюць, але маўчаць. За гэта яны хочуць атрымліваць прыстойны заробак, купіць хоць бы патрыманую «Аўдзі» і адпачываць у Турцыі. Паспрабуй загавары з імі пра дэмакратыю, правы чалавека… Кітайская грамата! Тыя, хто жыў у савецкі час, адразу пачынаюць успамінаць: «Нашыя дзеці думалі, што бананы растуць у Маскве. А паглядзі, што цяпер… Сто гатункаў каўбасы! Якая яшчэ свабода патрэбная?» Шмат хто і сёння хоча ў Савецкі Саюз, але каб каўбасы было поўна».

«…А я выпадкова сюды трапіла… Апынулася на плошчы з сябрамі за кампанію, захацелася патусавацца сярод плакатаў і шарыкаў. А калі шчыра… мне адзін хлопец там спадабаўся. На самой справе, я абыякавы глядач. Выкінула з галавы ўсякую палітыку. Блін, надакучыла гэтае змаганне дабра і зла…»

«…Загналі нас у нейкі барак. Ноч стаялі на нагах тварам да сцяны. Раніцай: «На калені станавіся!» Стаялі на каленях. Каманда: «Устаць! Рукі ўгору!» То рукі за галаву, то сто прысяданняў. То стаяць на адной назе… Навошта яны гэта рабілі? Для чаго? Спытайся ў іх — не адкажуць. Ім дазволілі… яны адчулі ўладу… Дзяўчынак ванітавала, прытомнасць гублялі. Першы раз выклікалі на допыт, я смяялася следчаму ў твар, пакуль ён не сказаў: «Я цябе зараз, дзетачка, адтрахаю ва ўсе дзіркі і кіну ў камеру да крымінальнікаў». Я не чытала Салжаніцына, і следчы, думаю, яго не чытаў. Але мы ўсё ведалі…»

«…Мой следчы — адукаваны чалавек, скончыў той жа ўніверсітэт, што і я. Высветлілася, што мы адны і тыя ж кніжкі любім: Акунін, Умберта Эка… «Адкуль, — кажа ён, — ты ўзялася на маю галаву? Я займаўся карупцыянерамі. Мілая справа! З імі ўсё зразумела. А з вамі…» Неахвотна ён робіць сваю справу, саромеецца, але робіць. Такіх тысячы, як ён: чыноўнікі, следчыя, суддзі. Адны б’юць, іншыя хлусяць у газетах, трэція арыштоўваюць, выносяць прысуды. Так мала трэба для запуску сталінскай машыны».

«…У нашай сям’і захоўваецца стары агульны сшытак. Дзед напісаў для дзяцей і ўнукаў гісторыю свайго жыцця. Распавёў, як перажыў сталінскі час. Яго пасадзілі ў турму і катавалі: апраналі процівагаз на галаву і перакрывалі кісларод. Распраналі і жалезным прэнтам або дзвярной ручкай у анус… Я вучылася ў дзясятым класе, калі мама дала мне гэты сшытак: «Ты ўжо дарослая. Мусіш гэта ведаць». А я не разумела — навошта?»

«…Калі вернуцца лагеры, вертухаі знойдуцца. Ды іх будзе валам! Аднаго добра памятаю… Гляджу яму ў вочы — нармальны хлопец, а ў яго пена з рота. Як у сне яны рухаліся, у трансе. Малацілі налеванаправа. Адзін мужчына ўпаў, яны накрылі яго шчытом і танчылі на ім. Амбалы… пад два метры… Восемдзесят ці сто кілаграм у кожным, іх гадуюць да баявой вагі. АМАП і спецназ — гэта адмысловыя хлопцы… як апрычнікі Івана Жахлівага… Не хочацца думаць, што яны робяць гэта добраахвотна, намагаюся так не думаць. Да апошняга намагаюся. Ім есці трэба. Хлопец… У яго за плячыма толькі школа і войска, а ён атрымлівае больш, чым універсітэцкі выкладчык. Потым… гэта будзе, як заўсёды… гэта абавязкова… Потым яны будуць казаць, што выконвалі загад, нічога не ведалі, яны ні пры чым. Яны і сёння знаходзяць тысячу апраўданняў: «А хто маю сям’ю будзе карміць?», «Я даваў прысягу», «Я ж не мог выйсці з шыхту, нават калі б хацеў». З кожным чалавекам можна гэта зрабіць. Ва ўсякім выпадку, з многімі…»