Беларусы, вас чакае Зямля

— Яно-ж пра iх самiх ня чуў, але слухi ходзяць, што нiкаторыя зь цюрмы бралi ды ў Расею гналi. Дык можа й яны туды папалi, гэта значыцца калi яны ў Бярэзьвiчах былi.

— А ягодка-ж мая, гэта-ж нi дай ты Божа, каб i iх пабiлi. Як-жа гэта можна так над людцамi зьдзеквацца?

— Ну й што будуць з гэтымi забiтымi рабiць?

— Цяперака там Немiц ужо зганяiць людзей з коньмi, вывозяць некуды.

— Ну а як хто свайго знайдзiць?

— Трупоў раднi аддаюць.

Дзяд Якуб маўклiва сядзеў на лаве побач Захарука, ссаў сваю неразлучную люльку. Цяпер загаварыў.

— Дык кажаш многа там яго, каб яго макарэц, гэтага Немца? А хто табе во гэтыя паперкi на сьцяну даў?

— Дык, гэта-ж самае, казалi на рынку людзi, што Немiц раздаваў. Але мяне тады там нi было, ня вiдзiў што за Немiц. От я задзержыўся на рынку, гляджу — куча людзей, нешта чытаюць i гаворуць, дык i я туды. Нейкi дзядзька й мне афiшкi ўруку тыцнуў. Вязi ў свае сяло, — кажыць, — нiхай людзi чытаюць. Дык я й прывёз. Але мне здаецца, што я яшчо адну цi болi iх меў, ды запхнуў недзiка…

Кiнуўшы даўно патухлы недакурак, Захарук шарыў па кiшэнях.

— А цi многа там таго Немца, каб яго макарэц спапялiў? — пытаўся дзед Якуб.

— Ды ёсьцека. Вунь i на станцыi, i гiмназiю занялi, усюды iх. Але, гэта, кажуць, праездам. Ага, во яна, гэта самая паперына.

Ён выняў зь кiшэнi й разгарнуў невялiкi, як на дзьве бачыны сшытка, шэры лiст друку.

— Хто тут найлепi прачытаiць? — зiрнуў навокал дзядзька. — От ты. Янук, чытай, нiхай усе слухаюць.

Янук падыйшо-ў да Захарука, узяў пакамечаную паперку, прыглядаўся ей.

— Да жыхароў вызваленых тэрыторыяў! — пачаў юнак. — Вялiкая й няпераможная Нямецкая Армiя вызвалiла вас ад жыда-бальшавiцкага гвалту. Дзякуйце за гэта Вялiкамуi Правадыру Нямецкага Народу Адольфу Гiтлеру.

— Крапчэй ты, ядрыт тваю палку, бо нi чуваць!

— Ну добра, добра, чытаю-ж… Для канчальнай перамогi над бальшавiзмам вы мусiце падпарадкоўвацца й памагаць Нямецкай Армii. Для ўстаўленьня парадку й бясьпекi на вызваленых землях загадваецца наступнае: здаваць нямецкiм уладам усю зброю. За ўкрываньне зброi — сьмерць.

За супрацiў нямецкiм уладам — сьмерць.

Выдаваць нямецкiм уладам дэзэртыраў i ўцёкшых палонных з Чырвонай Армii. За перахоўваньне iх — сьмерць.

Па захадзе сонца, ад гадзiны восьмай у гарадох i мястэчках, да шостай ранiцы нельга хадзiць па вулiцах бяз пропускаў.

Жыды ня маюць нiякiх правоў. Адносна iх будуць выданыя спэцыяльныя загады. За перахоўваньне Жыдоў i помач iм — сьмерць.

У пытаньнях гаспадарчага й грамадзкага парадку, да часу ўстанаўленьня цывiльнае ўлады, зьвяртацца да мясцовае нямецкае камандатуры.

Янук скончыў чытаць, яшчэ прыгледзiўся вялiкаму й прыгожаму шрыфту ды аддаваў загад Захаруку.

— Ды навошта яна мне? Павесь на сьцяну.

— Сьмерць, сьмерць ды сьмерць. Здорава! — сказаў Тодар Кмiт.

— Ну а што ты думаiш, Немiц з табой цацкацца будзiць, калi нi паслухаеш? — сказаў Уладзiмер Пятух. — Парадак трэба-ж…

— Ну парадак трэба. Дый глядзi, многа камунiстаў пахавалася.

— Ну а пра Жыдоў ня чуў болi? — пытаўся Захарука дзед Якуб. — Што зь iмi? Чаму iм права нiякага?

— Людзi кажуць, што Немiц iх здорава прыцiсьнiць. Нiбыта ў Польшчы пазганяў iх i дзержыць асобна ды на работу пад канвоем ганяiць. А так нiякiх правоў нi маюць. Хто-ж яго ведаiць, што ён тутака зь iмi рабiць будзiць. Ужо каму як каму, а Жыдом, вiдаць, ад Немцаў пападзецца.

Гутарка расплылася. Кажнаму рупiла свае думкi пра пачутае выказаць. Да гурту ля Ўладзiмеравай клецi тымчасам прывалюхаў Сымон Пятух. Аброслы твар, з роту тарчэла смуродная казiная ножка. Зашмуляная сьвiтка, неадлучная аладка-кепка на галаве. Згорблены, ён, быццам напалоханы заяц, асьцярожна кiваў на бакi, як-бы баяўся каб хто на яго сабаку ня спусьцiў.

— Эй, Сымон, як тамака калхоз твой? — жартаваў Алесь.

Лiтоўскi гультай ня прывiтаўся зь людзьмi, дый не хацеў, вiдаць, усiм на воку быць. Калiшняя пэўнасьць i нахабнасьць зьнiклi iз зношанага твару. Заклапочаны, ён ня мог людзям проста ў вочы глядзець.

— Дык-жа… Яно-ж, гэтага… — пачаў нязьвязна, пазiраючы на поўныя кпiнаў твары. — Ты-ж, Алесь, знаiш, што людзi ўжо свой статак i ўсё другое разабралi й таго каўхозу як i ня было… Ды, значыцца, чорт знаiць, што Немiц зробiць…

— Якi-ж такi зь цябе гаспадар, калi ўся твая гаспадарка распаўзлася?

— Ат, кiнь Алесь, кепiкi строiць.

— А дзе-ж Шпунт i Павалiцкi Хвёдар? — спытаў Тодар Кмiт.

— Ды нiдзе ня вiдаць, — адказаў Уладзiмер Пятух. — Ня чуў, Сымон?

— Ня чуў. Можа дзе каля дому хаваюцца.

Калгас разьвязаўся бязь нiякiх «урачыстых мiтынгаў» i пануканьняў, як толькi людзi пранюхалi, што прыгонная ўлада галаву скруцiла. А тыя першыя нефартунныя перадавiкi кажны сваё, быццам згаварыўшыся, дамоў пацягнулi. Сявенькавы-ж хлявы, дзе трымалi агульнае дабро, пусткай цяпер сьвяцiлi.

5

На паўночна-ўсходнiм водшыбе Гацяў, на абшырным плоскiм сугры, у засенi лiпаў, клёнаў ды бярозаў, прытаiлася на выгляд шустрая, iз аднэй, наводля конусу, вежай, малая драўляная царква. Пабудаваная, згодна мясцовых многалетак, яшчэ за прапрадзедаў сiвых, яна, вiдаць, у гэны адлеглы час зьмяшчала ў сябе падчас малебенаў сьцiплы мясцовы гурт вернiкаў. Здаравенныя круглякi хвоi, здольнымi рукамi дапасаваныя й аснованыя ў хворме крыжа на каменнай аснове трывалка вытрымалi напор лiхалецььцяў часу. Звонку сьвятыню пакiнулi без ашалёўкi. Галоўныя дзьверы й карнiзы ды абрамоўкi вокнаў мясцовыя мастакi аздобiлi нацыянальнымi, павыразанымi ў дрэве арнамэнтамi. Нутро абабiлi дошкамi, а дбайлiвыя рукi мастака ўпрыгожылi сьцены размалёўкамi рэлiгiйных здарэньняў. Каторы з гэных сiвых прадзедаў, мастак-самародак, аздабляў нутро, ён унёс у царкоўнае мастацтва лёкальны элемэнт. Прататыпамi апосталаў i сьвятых ажылi людзi зь мясцовымi рысамi, адзеньнем, прасякнутыя сокамi роднае зямлi, што ведалi цану поту й балючага мазыля. Калi голуб, як дух сьвяты, на аднэй iконе лунае ў паветры над Ярданам, дык на iншых жаваранак спадарожнiчае сьвятым мучанiкам у iхных вандраваньнях для праслаўленьня Ўсявышняга й загаеньня ранаў блiжняга.

Асаблiва мясцовы калярыт ажываў на Сёмуху, калi зьмешаны з ладанам пах бярозак дурманiў галаву, лёгкi вецярок лашчыў шматкаляровыя касынкi на галовах схiленых у малiтве жанчын, што ў набожнай скрусе згуртавалiся перад аўтаром i вонках сьвятынi.

Як грацыёзная дзеўка, апранулася ў сваё пышнае хараство прырода. Урачыста шапталiся вакол гонкiя бярозы, лiпы й клёны, у пчалiным гудзе млелi краскi. На ўзлесьсi, ля шэрагаў калёсаў, адганяючы нястомных аваднёў, фыркалi конi й гiмнам спад неба суправодзiлi голас сьвятара галасiстыя жаўранкi. Зiрнуўшы на грамаду вернiкаў на ўлоньнi прыроды, прыслухаўшыся хваласьпевам хору, ды водгукам жыцьцядайнай вясны, трэба было лiтаральна згадзiцца з тым, што «ўсялякае дыханьне хвалiць Госпада».

Царква нагадвала прыгожа змайстраваную цацку, умела й арганiчна ўпiсаную ў мясцовы пэйзаж. Але ад часу сiвых прапрадзедаў, за доўгiя й часам бурлiвыя дзесяцiгодзьдзi, ня вытрымала яна столькi глуму, як за кароткiх паўтара гады бальшавiцкае акупацыi. Насамперш улады зрабавалi зь вежы звон, а мясцовыя бязбожнiкi-актывiсты, у хмельным прыплыве вандальскага камунiстычнага энтузiязму, выламалi дзьверы, пабiлi вокны, зьнявечылi iконы, дэкарацыi й царкоўныя кнiгi. Як бедная й зганьбаваная сiрата, мiж магiльных помнiкаў, чакала сьвятыня новага ўваскрошаньня й сьвятлейшых дзён.

Царква калiсьцi належала да Слабодзкае, кiлямэтры чатыры з гакам адлеглае парафii. Гактары два царкоўнае зямлi спанукалi вернiкаў яшчэ за часоў польскае акупацыi пабудаваць гэтта новую й большую сьвятыню. Прырост мясцовага праваслаўнага насельнiцтва патрабаваў гэтага. Чужыя ўлады не дазволiлi, бо йшло гэта ў разрэз зь iхнай плянавай асымiляцыйнай палiтыкай. Тут-жа побач, быццам дзеля таго, каб задэманстраваць хто тут валадар i ў якой мове Бог нiбыта лепш модлы разумее, вырасла новая аграмадзiна мураваны польскi рымска-каталiцкi касьцёл.