Дзе скарб ваш

есть вона — сльоза сьвятая,

за нещасний люд пролита.

Наколькі тут у мяне ўсё па-ўкраінску — не магу сказаць, перапісваю, як было калісьці выпісана аднекуль. I сапраўды калісьці, бо ў верасні 1940 года, перад адпраўкай ca шталага на поўначы ў шталаг на поўдні «Вяліканямеччыны».

А пра шчасце выпадковасцей, пра шляхі i сустрэчы з агульным у сапраўдным слове, можа, сказана трохі ў падтэксце?

* * *

Разоў колькі, гледзячы на паліцы кніжнай шафы, думалася, што мініяцюру «Сувенір» мне можна было б у пераліку мілых дробязей i дапоўніць. Сказаць пра драўлянага Швейка, у маршы, з доўгай абвіслай люлькай, прывезенага з Прагі Караткевічам; пра чарачку, вытачаную з аленяга рога i прысланую з Рагачова Валодзевым дзядзькам па маме, байдуномпаляўнічым ды ўжо зусім нямоглым Ігарам Васільевічам Грынкевічам; пра маленькую саву з горнага крышталю, падараваную Вашакам Жыдліцкім да майго 70-годдзя; пра два збаночкі з чорнай гліны, у розны час прывезеныя Васілём Сёмухам з яго роднай Пружаншчыны; нават пра неяк памалечы прыемную шэрую качку, якую я, як беларуска-канадскі «прэзідэнт», атрымаў ад кагосьці з адтулешніх гасцей...

Заглянуў у «Сувенір», i ясна стала, што туды ўсё пералічанае не кладзецца, бо напамінкі гэтыя не з падарожжаў — яны да мяне трапілі іншым спосабам.

* * *

Слухаючы выступленне таго ці іншага з нашых высокіх i найвышэйшых начальнікаў, не раз думал ася:

Ім нібыта здаецца — усё тое, што зроблена i робіцца (развал, інфляцыя) —не яны зрабілі i робяць, а само па сабе зрабілася, робіцца далей... Яны толькі канстатуюць гэта, паведамляюць пра яго, як пра нейкую верхнюю волю, вышэйшую яшчэ i за ix.

* * *

У пачатку 1960-га ў дакладзе на пісьменніцкім пленуме я шчыра хваліў Панчанку, пачаўшы з выдатнага верша «Белыя яблыні». А потым Бярозкін трохі крывіўся, што я «перабраў», i сказаў ён такое, што вось i прыгадалася над старонкамі «Высокага берага»:

«У Пімена зашмат бывае газетнай філасофіі».

Хоць бы такі вось зрыў:

Паміж эпох

Невыразных i шэрых,

Сярод пакутнікаў i герояў

У Беларусі было найвялікшых трое:

Каліноўскі,

Купала,

Машэраў.

I я быў удараны недарэчнай трагедыяй смерці Пятра Міронавіча, у якога таксама ж было i людскае, але каб ажно так параўноўваць!..

I пра другое думалася, чытаючы:

Гэта ж таксама — у Панчанкі — дзённік старога, нямоглага чалавека, толькі што рыфмаваны ды сямтам залішне «публіцыстычны». Аднак ніхто не скажа яму, паэту, што гэта трэба пакінуць «на усмотрение потомков», як часамі гаворыцца, а то i пішацца пра мае запісы.

* * *

Салжаніцын, «Зэки как нация». Пра той жахлівы свет.

I патыхнула раптам з далёкай вясны саракавога года маёто Афрыкай, убачанай, адчутай толькі так — вялікім, экзатычным светам палонных мараканцаў у гітлераўскім «шталагу». Свет — з ix шынельнацюрбаннай вопраткай, з тлумным бадзяннем па ўбітым лагерным жвіры, стамлёным ляжаннем у спёку проста абы-дзе, але з настаўленым каўняром французскага шыняля, з ix кавэнчаннем каля кухні, з гнюсным пахам-смуродам яды не надта далека ад кухні i дзярма з адкрытых «лятрынаў».

Палез у слоўнік: «Latrine — отхожее место, выгребная яма». Як быццам я i прадбачыў гэтую, падкрэсленую ў слоўніку, «выгребную», каб жыва, смуродна ўбачыць-адчуць, як з-пад карытаў для змывання посуду тыя бедныя, ці не найбольш за ўсіх палонных нецярпячыя афрыканцы, выграбаюць рукаMi штосьці там, што можна ў рот — яшчэ раз...

* * *

Днямі па тэлефоне пачуў сяброўскае пра Салжаніцына: чаго ён вяртаецца? Каб яго тут абакралі, забілі якія-небудзь «лица кавказской национальности» або свае, айчынныя ўмельцы, у якіх таксама спосабаў дастаткова?.. Пра Горкага ён піша, што таму ў Сарэнта не хапала славы i грошай, i ён вярнуўся, каб праз некалькі гадоў быць знішчаным. У крайняй, няхай сабе i справядлівай, азлобленасці Аляксандра супраць Аляксея настальгія нібыта не бярэцца ў разлік. А сам што, засумаваў? Ці ўсё ўжо там напісаў, што хацеў напісаць? Ці славы яму тут сусветнай i грошай дадасца? А з вялікім запасам ехаць цяпер сюды якраз i вельмі небяспечна. Будзе ахова? А на каго ў гэтым надзея?..

Неяк па тэлевізары паказалі будаўніцтва ягонага дома. Не, будаўніцтва схавана за шчыльным парканам, вышэйшым, чым калісьці ў Вфты, пра што ў свой час многа шумелі, або ў Шолахава, што я сам бачыў. I гэты, трэці, паркан, па тэлевізары, падказаў мне сумненні, нават трывогу...

* * *

Чытаючы ў першым ну мары зноў выпісанага «Нового мира» (пасля звыш двухмільённага тыражу — 53 тысячы!..) «Изгнание из рая» невядомага дагэтуль Аляксандра Меліхава, упершыню — пасля такога разумовага напружання i сардэчнай увагі да горкай тэмы «Муштука i папкі» — падумаў, што той загадкава-злавесны М. (Маршак), які прадаў, загубіў нашага Валодзю, толькі праз чатыры-тры гады мог, вельмі верагодна, загінуць у белацаркоўскім геце. Страшнай смерцю, разам з усёй сям'ёй, з усім светам...

I гэта была вялікая несправядлівасць.

Толькі гэта?..

* * *

Незнаемы, нават нячуты дактарант прапануе анкету:

«I. Як Вы адносіцеся да сучасных грамадска-сацыяльных пераўтварэнняў? Што Вы прьшаеде ў ix, што не прымаеце?

Што ў сённяшнім літаратурным жыцці рэспублікі Вас асабліва хвалюе?»

Гэта ў яго «ўводнае» i «на ўсякі выпадак», ці што, бо да тэмы дысертацыі мае аддаленае дачыненне. Тэма — заходнебеларуская літаратура «з вышыні сённяшняга дня».

Сказаў чалавеку, калі ён яшчэ i пазваніў мне, што, столькі напісаўшы пра Купалу, Коласа, Танка, Таўлая i іншых, зусім няма ахвоты паўтарацца. A ў падтэксце — для яго патрэбы, каб менш было яму шукаць ды думаць самому.

А што да толькі аднаго ўступнага пункта, які нават «на ўсякі выпадак», каб я сур'ёзна да яго паставіўся, дык, можа, i ў мяне была б амаль што дысертацыя?.. Працаваць на яшчэ аднаго сухара — няўжо гэта абавязкова?

* * *

Заблытанасць, пераблытанасць межаў можа мець i, на жаль, мае процьму падстаў для духоўнай i крывавай беспрасветнай варажнечы, але ж яна i падказвае думку пра тое, што найбольш разумным i сучасным i радыкальна-перспектыўным павінна быць мірнае вырашэнне гэтых праклятых межавых пытанняў.

У гэтым сэнсе ёсць свае заслугі ў Гарбачова: i берлінская сцяна, i Афганістан, i вывад войскаў з «братніх» краінаў, i скарачэнне ўзбраенняў. У мітусні i калатнечы адмоўнага пра гэта злабадзённа забываецца, а выплыве яно, устаткуецца ў гісторыі чалавецтва пасля. Скажам, як XX з'езд КПСС — заслуга Хрушчова.

* * *

У тым, што Таўлай за паўгода пакут у бальніцы не дачакаўся нават карэктуры сваёй першай кнігі, вінавацім Клімковіча, злоснага за Валянцінаў слушна разгромны артыкул на яго «Лясное возера». А на таўлаеўскім вечары Вялюгін нагадаў, як рукапіс Таўлаевых «Шляхоў i кратаў» (потым не зусім дарэчы, як для першай кнігі, «Выбранае») быў вернуты Валянціну на дапрацоўку з чырвонаалоўкавымі паметамі Хаіма Мальцінскага. Ужо нават i Вялюгін не памятае, кім ён, Хаім, працаваў тады ў выдавецтве, аднак жа ён чытаў рукапісы i лёс ix у значнай меры вырашаў. У тым адхіленым рукапісе Анатоль бачыў чырвоныя «птушкі» ў такіх месцах:

...і ўсё ў ярме народ,

i над шляхамі — краты.