Вiтраж

У такіх умовах, што добра спрыяюць успрыманню сапраўднага мастацтва, у такім паглыбленым настроі мне давялося пазнаёміцца з першым зборнікам апавяданняў Міхася Стральцова. Я з радасцю адчуў, што нават i адразу пасля Буніна апавяданні нашага ціхага хлопца чытаюцца... на блізкай хвалі прыёму.

Справа, вядома, не ў тым, каб некага з некім параўноўваць,— ці варта лішне рызыкаваць авансам! i без патрэбы раздражняць таго, хто думае інакш? Мне проста хочацца сказаць, што проза Стральцова — лірычная ў самым станоўчым значэнні гэтага паняцця, што яна безумоўна адтуль, дзе пачынаецца сапраўдная літаратура.

Даўшы на гэта заяўку сваімі першымі творамі, наступнымі ён спраўдзіў мае (ды ці толькі мае!) спадзяванні,— асабліва такімі рэчамі, як «На чацвёртым годзе вайны» i «Адзін лапаць, адзін чунь».

Пісьменнік гэты не проста піша, сачыняе свае апавяданні i аповесці,— ён арганічна, натуральна ідзе ад жыцця, як быццам яно само падказвае яму, што i як трэба рабіць. Яму толькі застаецца выконваць загады жыцця, што ён i робіць, часта — з зайздроснай дакладнасцю.

Шматфарбнае, тонкае слова Стральцова законна, па праву ўзаемнасці, патрабуе ад чытача павагі. Яго нельга чытаць абы-як, для забавы, толькі ідучы за фабулай,— пры такіх адносінах да яго, слова гэтае сарамліва, але ж i рашуча замыкаецца ў сабе, раўніва не выдае сваіх таямніц. Пра такую прозу адны, сыценька пазяхаючы, гавораць, што яна, бачыце, цяжкавата чытаецца; другія ж бачаць у ёй i іншую асаблівасць: яе, здараецца, i перачытваюць. А гэта ўжо адна з тых станоўчых якасцей, якою вызначаюцца далека не ўсе займальныя кнігі.

Пра што i пра каго ні пісаў бы Стральцоў, на старонках яго я перш за ўсё бачу аднаго галоўнага героя — самога аўтара, чалавека культурнага i чулага, з позіркам вострым на праўду i ману, інтэлігента з народных нізоў, які няблага засвоіў нялёгкую i складаную мудрасць часу. Шчыры чалавек, відушчы мастак ідзе па жыцці з крыху журботнай усмешкай. Так хадзілі яго вялікія папярэднікі, з гэтай журбой, з гэтым шчаслівым болем за ўсіх i за ўсё горка i радасна адчуваць сябе літаратарам. I гэта не сузіральнасць, якою нас палохаюць часамі крытыкі, гэта павышаная любоў да красы, да чыстага, да новага — на чым трымаецца жыццё.

...I мне, Міхась, ужо даўнавата няёмка без твае новае прозы... Яна павінна быць.

* * *

Абмеркаванне першай кнігі маладога аўтара. Хваляць за змест, за форму — за ўсё. Хваляць густа i соладка. I толькі два чалавекі сярод шматлікіх удзельнікаў гэтай гаворкі ведаюць штосьці адно патаемнае... Сам аўтар i яго рэдактар.

Яны ведаюць рукапіс кнігі — які ён быў пакрэмзаны пасля таго, як па ім пахадзіла рэдактарскае пяро. Колькі там было выкраслена — ca згоды аўтара, колькі дапісана аўтарам — з удзячнасцю да рэдактара, колькі папраўлена зноў — пасля яшчэ адной, здавалася, самай апошняй рэдакцыі... Яны амаль па-сапраўднаму пасябравалі за тыя нялёгкія дні — малады i старэйшы таварышы. I вось заслужена спажываюць радасць удачы.

Ад першых келіхаў славы аўтар п'янее, i гэта пакуль што прыкметна толькі па румянцы яго шчок. Рэдактар, ён жа, дарэчы, i сам літаратар, радуецца па ўзросту ды па вопыту цвяроза, i амаль ніхто з прысутных не ведае пра яго дачыненне да хмельнай радасці імянінніка.

Потым адна з удзельніц абмеркавання, асоба юная i паэтычная, падносіць імянінніку келіх найбольшы.

— Як гаварыў вялікі Шуман,— цытуе яна звонка i расчулена,— здыміце капелюшы: паміж намі з'явіўся геній! Так, дарагія таварышы. I калі б яшчэ рэдактар гэтай цудоўнай кнігі папрацаваў над ёю хоць трохі...

Ну, што рэдактар, чуючы гэта, маўчыць — яно зразумела. Ён толькі галавою крутануў, злёгку прыгнуўшыся. Што аўтар з месца, адразу не крыкнуў: «Няпраўда!» — гэта таксама зразумела. Цягнучы з келіха — ды вялізнага, ды нагбом — не вельмі што i крыкнеш. Аднак i потым ён,— разгублены, без'языкі ад шчасця,— выступаючы ў заключэнне са словам падзякі ўсім удзельнікам абмеркавання, забыўся сказаць сваё слова толькі аднаму...

Хлопцу яшчэ давядзецца ісці да чытача з другою кнігай. А майстры гэтай справы кажуць, што другая кніга якраз найцяжэйшая, што іменна па другой найлепш пазнаецца трываласць i самастойнасць таленту.

«Нічога не зробіш. Памагай яму наш бог. I мы таксама будзем, калі спатрэбіцца».

Так думае рэдактар.

Магчыма, не зусім, a толькі прыблізна так. А вось што горка яму — гэта напэўна.

* * *

Чаму вы лічыце, што непрыяцель, пішучы пра мяне, будзе больш аб'ектыўны, чым друг?

* * *

Кажуць, што суслік, сыценькі паразіт, калі яго вадою гоняць з нары, спачатку намагаецца ваду тую выпіць.

Кажуць таксама, што нейкі легендарны крытык, даўнейшы пагромшчык нашай літаратуры, пасля XX з'езда партыі пачаў вырэзваць свае старыя, «высокаідэйныя» артыкулы з усіх газет i часопісаў, ва ўсіх бібліятэках, заняўшыся гэтым вельмі старанна.

Суслік, не выпіўшы ўсёй вады, паварочваецца да яе задам, затыкаючы такім чынам нару, а потым вада выпірае яго, дурнога, мокрага таўсцюха, наверх, пад пастушыны кій.

На крытыка знайшоўся іншы спецыяліст таксама літаратурны. Раскапаў-такі дзесьці ў глыбінях далёкіх, вялікіх бібліятэк тыя яго артыкулы, перабіў з ix фотакопіі, час ад часу палохае імі крытыка i бярэ з яго... падатак за маўчанне.

Літаратурны суслік, кажуць, не загінуў, нават не збяднеў,— жыве ў багатай кватэры, адпачывае на раскошнай дачы, ездзіць на ўласнай машыне. Яму куды лягчэй заткнуць задам цёмную ды пакручастую нару свайго мінулага.

* * *

На юбілейным банкеце ў вялікага блатмайстра былі на другое гарачае нават смажаныя анёлачкі.

* * *

Скульптар паказвае школьнікам сваю майстэрню, ахвотна i цікава расказвае амаль пра кожную групу, пра кожны бюст,— як гэта робіцца, як працавалася. Жывыя, дапытлівыя пяцікласнікі слухаюць на дзіва ціха.

Ды вось гаспадар, чалавек ужо сівы, стаміўся.

— Задавайце мне, дзеці, пытанні. Ну,— паўтарыў ён пасля невялікай паўзы,— хто з вас хацеў бы штосьці спытацца?

Здаровы, трохі перакормлены, але вясёлы, хоць часамі i недарэчы, Сёмка ўздымае руку.

— Скажыце, дзядзя, а што гэта там за генерал? Вунь, у кутку! Вусаты, у шапцы!

— Гэта, хлопчык, не генерал...— ледзь не ўздыхае скульптар. Ён называе імя, імя па бацьку i прозвішча «негенерала» — ca смакам, з сумам, урачыста.

Ды на малых ні тэкст гэты, ні ўздыхлівы падтэкст не робяць ніякага ўражання.

Яны нарадзіліся ў другой палавіне стагоддзя.

* * *

Вялікі оперны тэатр. Канцэрт з выпадку вялікага юбілею. Выконваецца Шапэн.

A ў першым радзе важная дама спакойна, дзелавіта шархаціць фальгою.

Адпачынак — высокакультурны: Шапэн у шакаладзе.

* * *

Трохі работнікаў культуры прывезлі ў перадавы калгас.

«Охі» ды «ахі» сведчаць больш пра адарванасць высокіх гасцей ад жыцця, чым пра веліч ды выключнасць поепехаў гэтага калгаса.

A ў час абеду, які ім даў калгас, поспехі тыя яшчэ пабольшалі — каму ўдвая, а каму дык i больш...

* * *

Пільнае вока спынілася на «цьмяным» загалоўку.

— «Души священные порывы...» Вы што? Як можна ix душыць, i хто ў нас ix, скажыце, калі ласка, душыць?

* * *

Аўтар (па-свойску павітаўшыся):

— Ну, як мае апавяданне?

Рэдактар (стрымана):