Вiтраж

Нядаўна я — першы i, хутчэй за ўсё, адзіны раз у жыцці — быў на радзіме Івана Сяргеевіча. Хадзіў па дарожках старога, залаталістага парку, стараўся пазбягаць людзей, быць толькі з ім, у тым ціхім, таямнічым свеце, які жывіў калісьці яго геній. Не ведаю, ці вінавата сіла першых дзіцячых уражанняў, ці вінавата маё працоўнае, чарнахлебнае паходжанне, аднак мне i там, пад спрадвечнымі дрэвамі Спаскага, раней за ўсё i больш за ўсё ўспаміналіся «Запіскі паляўнічага» — ярка разнастайнае, шматпакутнае, любімае насельніцтва, зямля i неба, дні i ночы гэтай несмяротнай кнігі. I — з іншай кнігі — вобраз рабацягі-маці ў яе найвялікшым горы, але ўсё ж такі... Так, так — капуста ўсё ж такі пасолена!..

Каб убачыць гэта на ўсю глыбіню i паказаць на стагоддзі, патрэбны былі дзве рэчы — вялікае чалавечае сэрца i вялікая агульналюдская культура. Яны шчасліва спалучыліся ў яшчэ адным сыне Расіі. Не толькі для яе — для ўсіх, ва ўсім свеце, куды ўжо прыйшло i куды яшчэ прыйдзе непаўторна па-руску цудоўнае слова Тургенева.

* * *

У Спаскім-Лутавінаве.

Блукаў па парку, выходзіў у поле. Пад пошум залатой лістоты ўгары, пад шамаценне яе пад нагамі, гледзячы ў загадкавы гушчар, а пасля на прасторы парэзаных ярамі ды падвяселеных перелескамі палёў, думалася — як быццам сумна, нават трохі абыякава:

Што ж, зямля — i тут як зямля. Апяяць яе толькі трэба як след. Урабіць словам.

Ён гэта i зрабіў.

Таму вось мы i ходзім, i любуемся.

* * *

З выступлення француза на тургенеўскім вечары:

«Слава яго нікому не перашкаджала».

Там жа, у Вялікім тэатры, занатаваў гэта з прыпіскай: «Так трэба жыць».

Не пра славу, вядома,— пра сціпласць.

* * *

...Званы над каўнаскай плошчай, што вельмі па-свойму вызвоньваюць украінскі «Рушнічок» i неапалітанскую «Санта Лючыя». Першы снег пад нагамі, першыя сняжынкі ў ціхім паветры лістападаўскага поўдня. I ад гэтага звону, i ад белай пяшчотнасці на нас сышла ледзь не дзіцячая радасць жыцця, спалучаная з вопытам, болем i сумам перажытага за многія гады. Так мы стаялі — некалькі беларусаў, літоўцаў, рускіх, украінцаў, латышоў — каля магілы Саламеі Нерыс. Зняўшы шапкі, пад гукамі зачараваных званоў, у нячутнасці малапрыкметных, гулліва-павольных сняжынак.

Сонечны гоман балтыйскай хвалі. Пуховыя дзюны Ніды. Вольны разгон сучасных магістралей. Велічнае маўчанне красамоўнай гісторыі — Тракайскі замак над азёрамі. Заводы, электрастанцыі, новыя дамы, якім не брыдка побач з гмахамі мінулага. Шырокі, быстры брод лясное Дубісы, на беразе якое — вядро з дробным уловам, а далей — чысты, ціхі хутарок, дзе мы начавалі, дзе нас, людзей падарожных, прыгрэлі невымушанай прыязнасцю.

Спакойна паўнаводная, сонечна мудрая плынь народнай эпапеі Данелайціса, што так натуральна, па-сваяцку нагадвае нашу «Новую зямлю».

Жалобная Маці Пірчупіса, смутак якое так горка, глыбока пераклікаецца з болем Бацькі, на руках якога забіты фашыстамі сын,— пераклікаецца з нашай Хатынню, сімвалам пакут i мужнасці народа-партызана.

Светлыя вочы вясковай работніцы, літоўскай дзяўчыны, у нацыянальным уборы якое так многа ад жыццядайнай зеляніны родных палеткаў, a ў песні пра рамунйле-рамоначкі так многа i нашай спрадвечнай, непераможнай сардэчнасці.

Песня Чурлёніса, песня жыццю, цудоўна заключаная ў цесныя рамкі яго жывапісных шэдэўраў. Звонкія пералівы казачна яскравых вітражоў. Слова паэтаў i празаікаў, вобразы кіно — сведчанне зайздроснай велічы душы народа, толькі колькасна невялікага. Шчырасць друга, з якім пры сустрэчы можна пагаварыць пра ўсё. Звычайная ветлівасць — у магазіне, на вуліцы, у шавецкай майстэрні — штодзённая празаічная ветлівасць, што памагае ўваходзіць у светлы настрой...

— Ну, што ты пішаш? — спытаўся ў мяне пры сустрэчы сябар, калісьці мужны партызан, цяпер выдатны лінгвіст i рыбак з паэтычнай душой.

— Сёння павінен напісаць для літоўскай газеты. Слова прызнання, ці як тут сказаць...

— Я напісаў бы, браце, так. Колькі чаго перажыта разам за столькі стагоддзяў! Цяжкага, страшнага, светлага перажыта. А вось жа няма ў нашай народнай творчасці — i ў беларускай, i ў літоўскай — ні ў песнях, ні ў казках, ні ў прыказках ані славечка злоснай кплівасці адзін з аднаго, ані якой-небудзь нянавісці, варажнечы. Здорава?

А што ты думаў — i здорава.

Будзь жа благаславёнай, Літва!

* * *

Справа не ў тым, што я пабываў ужо ў Канадзе або ў Індыі, у Карэліі ці на Далёкім Усходзе. Вось я быў, вось я бачыў... Справа ў тым, каб усюды знаходзіць тое, пра што неабходна сказаць. Што шчасце наша, наша мара i мэта — у разумным яднанні, як бы ні доўгім, як бы ні цяжкім быў шлях да гэтага.

* * *

Учора, пасля нялёгкага, прыкрага для службовай тузаніны, позна ўвечары мне вельмі захацелася слова Паустоўскага... «Залатой ружы» не знайшоў, узяў на начное чытанне «Блізкія i далёкія».

«Найцяжэйшае ў смерці для тых, хто застаўся жыць далей, заключаецца ў тым, што яны не паспелі сказаць таму, хто памёр, тое галоўнае, што адчувалі i думалі пра яго. Тыя, хто любіць, як заўсёды спазніліся. Незразумелая сарамлівасць сціскала ім губы. I цяпер ён, вядома, ніколі не даведаецца, якой бескарыслівай была ix любоў».

Так гаварыў ён пра смерць, пра пачуцці іншых...

Два тыдні таму назад мы з дачкою дабраліся з нашай лясной надрэчнай глухамані ў раённы цэнтр. I толькі там, у рэстаране, чакаючы абеду, я — страшнае «між іншым»! — заўважыў у старой, пазаўчарашняй «Правде» некралог. Захацелася крыкнуць ад болю. Аднак толькі сказаў пра гэты боль дачцэ. Бо i яна ўжо любіць яго па-даросламу. Хацелася напісаць яго блізкім. Не напісаў. Бо я нікога з ix не ведаю.

На з'ездаўскім прыёме ў Крамлі, вясной пяцьдзесят дзевятага, нашы сталы стаялі побач. Але я не асмеліўся падысці пазнаёміцца, хоць год перад гэтым меў ад яго пісьмо. У адказ на мае. Нават не адразу паверыў аднаму з таварышаў, што Канстанцін Георгіевіч аднойчы ўспамінаў мяне ў Ялце... Я віншаваў яго тэлеграмаю з сямідзесяцігоддзем, потым паслаў кнігу. I горка было, што ён не адказаў i не прыслаў свае. Трохі пазней я даведаўся, што ён цяжка хворы, зразумеў, вядома, што яму не да таго, але... горка было ўсё роўна.

Бо я люблю яго. Адзін? Як многія. Як кожны з многіх — па-свойму.

У безлічы такіх Любовей — яго сапраўдная слава, яго вялікае значэнне для жыцця многіх з нас, для святла i цяпла ў многіх душах.

Дарма, што ім часамі бывалі нездаволены. Сёй-той. Скажам, адзін знаёмы член камітэта па прэніях, які — прыватным чынам, але як быццам не па-прыватнаму — крычаў аднойчы да хрыпаты, што «гэты абываталь» прэміі не варты...

Прыклад Паустоўскага патрэбен многім. I я прымаю яго. Зноў i зноў. Цяпер — каб супакоіцца i належным чынам рабіць тое, што трэба.

* * *

Уранні, устаўшы з-за пісьмовага стала, чамусьці раптам успомніў, што «Матушка, голубушка, солнышко мое» — любімая песня Пушкіна. Ад гэтага яна — яшчэ бліжэйшая i прыгажэйшая. Да народнага цуду падключаецца ўвесь цудоўны пушкінскі свет — любоў загараецца ад любві, святло зліваецца ca святлом.

* * *

Увосені пяцьдзесят сёмага года, у Кракаве, на сустрэчы з пісьменнікамі i журналістамі, у мяне спыталіся, як у нас, у Савецкім Саюзе, адносяцца да рамана Сянкевіча «Агнём i мечам», Я адказаў, што прыблізна таксама, як у Польшчы да «Тараса Бульбы».

Неўзабаве пасля гэтага давялося ўбачыць двухтомнае выданне выбраных твораў Гогаля на польскай мове, з агаворкай у прадмове: «Тарас Бульба» не ўключаны сюды па зразумелай прычыне...»