Я з вогненнай вёскi...

А яны ходзяць з пісталетамі і дабіваюць. Дайшоў да мяне, чую, што дзіця крычыць… У тое дзіця бахнуў, і мне пальцы ён прастрэліў.

I дзіця сціхла, кроў на мяне, чую, свішча на твар…»

(З расказу Марыі Кулак. Баравікі Слонімскага раёна.)

Страляючы ў натоўп, білі па грудзях, па галовах. Дзеці, што не на руках, ціснуліся да ног, да каленяў бацькоў. Сярод тых, хто заставаўся жывы, падалі жывыя ў груды мёртвых — найперш дзеці. Колькі іх — так і закапана жывымі, і кінута ў калодзежы, у полымя — жывымі!..

«…Мужчына адзін з сяла падыходзіць і кажа:

— Хто жывы — уставайце, немцы паехалі! Бацька мой пазнаў яго па голасе, падняўся і кажа:

— Ну, я жыў.

…І ён пачаў глядзець. Кажа:

— Усе мае дзеці ёсць, адной толькі дзевачкі няма, шэсць лет, але яна не магла ўцячы, бо яшчэ дзіця.

Стаў ён глядзець, і я аказалася. Дык мне ўжо ногі людзьмі папрыдаўлівала, усе косці…»

(З расказу Яўгені Бардун. Ніз Слонімскага раёна.)

«Ёсць» — значыць, няма, забітыя. Вось так страшна перавярнулася ўсё ў свеце, у жыцці таго чалавека.

Няма, не засталося нікога з ранейшай сям'і. З усёй вёскі (ці нават некалькіх вёсак) засталіся жыць некалькі чалавек, і яны зноў пабраліся сем'ямі. «Мы з ім пабраліся, пажаніліся сіротамі», — кажа Вольга Мініч пра сябе і свайго цяперашняга мужа, у якога ў Хвойні таксама ўсіх спалілі.

Так і ў Вольгі і Мікіты Гайдашоў з вёскі Першамайск Рэчыцкага раёна…

У Аляксандра Заўэра з вёскі Булкава Акцябрскага раёна…

I зноў — дзеці. Калі маладымі яшчэ пабраліся.

Іван Рубец з Акунінава Слонімскага раёна: «Шэсцера было — шэсцера і ёсць…»

А часта нават і болей, чым было, чым адабрала вайна, смерць, лютасць ворага.

Некаторыя, не, многія падкрэсліваюць самі, напамінаюць нам (ці сабе зноў і зноў!), што вось было ў яго, у яе, у іх было столькі дзяцей, дык і цяпер столькі ж — нават больш.

Хацелася ўсіх «вярнуць» — і сыноў і дачок…

Калі мы слухалі тых людзей, бачылі тое трывожнае бацькоўскае ці мацярынскае новае шчасце — святое іх шчасце! — мы, вядома, не пыталіся, ці можна «вярнуць».

Але ўвесь час помнілася:

«…Аднаўляе Бог нанава Іова, дае яму зноў багацце, мінаюць многія гады, і вось у яго ўжо новыя дзеці, іншыя, і любіць ён іх — Госпадзі: «Дык як мог бы ён, здаецца, палюбіць гэтых новых, калі тых ранейшых няма, калі тых страціў? Успамінаючы тых, хіба можна быць зусім шчаслівым, з новымі — як раней, як бы новыя ні былі яму мілыя?»

Гэта з «Братоў Карамазавых» Дастаеўскага…

I гэта век мінулы, дзевятнаццаты — таксама не мірны. Але каб столькі людзей спазналі гэта, каб такое чыталася ў вачах, на тварах, у голасе столькіх вяскоўцаў!..

Тыя пакутлівыя, «дастаеўскія» думкі, праблемы сталі раптам горкай паўсядзённасцю…

Першая сусветная вайна: працэнт мірнага насельніцтва ад усіх забітых — 1З;

другая сусветная вайна — каля 70;

Карэя — 84;

В'етнам — каля 90.

Гэта падлічана амерыканскім прафесарам Куімсі Райтам.

Так, жыццяздольнасць, стыхійная моц народа — як гэта важна!

Людзі, пра якіх тут гаворка, не проста «вяртаюць» сабе дзяцей. Яны жыццю вяртаюць жыццё.

Але чаго няма ў іх, у нашых людзях, дык гэта бяспамяцтва. Ні ў голасе, ні ў вачах — калі расказваюць яны пра сённяшні свой дзень, пра новых дзяцей.

Можа, мае ў нечым рацыю і старац Засіма, калі выказвае надзею (але і няўпэўненасць) Дастаеўскага:

«Успамінаючы тых, хіба можна быць зусім шчаслівым?.. Аднак можна, можна: старое гора вялікаю таямніцай жыцця чалавечага пераходзіць паступова ў ціхую замілаваную радасць…»

I ў гэтым — праўда чалавечая.

I яе прачытаеш у вачах, на тварах людзей. Але і другое таксама — тое, што глыбей. Што выказаў, нават выкрычаў, як нясцерпны боль — не ціхім голасам Засімы, а крыкам Івана Карамазава, — пясняр беларускага вясковага люду, наш раманіст Кузьма Чорны. Бо тут ужо век XX, яго маштабы. Тут лёс цэлага народа. I боль, пакуты людзей зусім рэальных, такіх блізкіх памяці, сэрцу (раман «Вялікі дзень»):

«Ксёндз з амбоні расказваў, як Бог выпрабоўваў веру Іова. Ён напусціў на яго ўсялякія няшчасці… Ён ведаў, што гэта Бог яго так карае, але не пакінуў маліцца Богу, і хваліў Бога, і не ўзняў слова на Бога. Бог за гэта вярнуў яму ўсё… і дзеці ў яго другія нарадзіліся, якраз гэтулькі, колькі было тых, што памерлі. I гэта ж тысячы год гаворыцца людзям, і няўжо ніхто не падумаў ні разу, што не можна так гаварыць чалавеку, бо гэта вялікая няпраўда… Каб я завёў другую сям'ю і каб зноў вярнулася да мяне маё жыццё — і каб дом новы, і каб хлеб свой, і каб зноў сын малы выбягаў мне насустрач, дык у доме я магу другім жыць, на кані я магу і другім ездзіць. А дзіця маё — той жа жыў, глядзеў на свет, ведаў, што я яго бацька! Дзіця будзе другое, а не тое, якое мела пакуту, і пакута гэтая асталася на векі вечныя, бо яна была і ніхто ўжо не зробіць так, што яна не была».

Чуеш, чуеш гэта ў самых ціхіх галасах людзей! Да цэлага свету звернутае.

Праскоўя Адамаўна Арлоўская з Гарадзішча Лагойскага раёна.

«…Соня першая была, Міша, Ванька і Лёнік быў. Лёніку было дзевяць месяцаў, меншаму, а Соні, мусіць, ужо гадоў было з трынаццаць. Старэйшай. I Мішу было дзевяць год».

Падыду я дзяцей будзіць, а ён: «Не чапай». Не ведаем, што рабіць. I там гарыць, і там гарыць — усюдых гарыць… А ўжо бягуць і да нас у белых халатах, а ноч — відная. Ай, што ж мы будзем рабіць? А ў нас ды ў хаце пол быў стары і легары гэтыя зыбаюцца. Дык мы з ім гаворым, а як яны ў хату, дык ён скоранька ды ў тую яму. А я стаю. Ужо ж яны не будуць мяне чапаць. Адзін у парозе з вінтоўкай стаіць, а другі падышоў так во ды кажа:

— Агонь палі!

Праўда, яны самі, мусіць, запалілі гэтую газовачку маленькую… А гэтае маё малое, дзевяць месяцаў, што ў калысцы, прачнуўся і стаў плакаць. Я падышла, узяла яго на рукі. Узяла гэтае дзіцянё. А я ж як стаю ў гэтым пінжачку… Ды зімой. Добра, што ўзяла хустку, такая во была пяньковая вялікая. Дык я яго прыціснула к сабе. I гэтая Соня, большая, прачнулася. Я і міргнула: «Соня, ідзі ты са мной». А тыя ўспаліся — ніяк не пабуджу іх. I падыйсці да іх баюся. А мяне ўжо так цягне за парог — ну, я ўжо не магу…

Выйшла ж я ў сенцы з гэтым дзіцем… Не магу… Гэты прапусціў, што стаяў… Не магу ў хату вярнуцца — усю калоціць… Я далей яшчэ на двор — ніхто не бяжыць за мной. Я за хлеў яшчэ. А тады чую ўжо — гарыць хата, і стрэл, і ўсё ўжо там. Трашчыць і гарыць. Сяджу я ў гэтых кустах, блізенька каля хаты. Ой, ой, ой — не магу ж я вытрымаць, калоціць усю… Чую — Соня мая плача за хлевам… Жывая выскачыла з хаты…

Выскачыла я ў гэтыя кусты, а там суседка, Стэфка. Ды кажа:

— I майго ж Грышку забілі, і дзіця забілі!.. Добра, што ты ўжо хоць з гэтым дзіцем засталася, а ў мяне ж дык нікога няма.

Іду я… Там такая баня была. Іду я да гэтай бані, гляджу — тады і мой ужо вылез з ямы, кажа, што хата загарэлася, а ён вылез з ямы, атушыў гэтую хату і дзяцей паўкладаў у гэтую яму — Мішу і Ваньку. Забілі. I Соня ранена была. Яны ўсе ляжалі на краваці. Яны як сказалі: «Лажыся!», дык яна з печы саскочыла і лягла. I праз яе толькі пуля прайшла. Яна і цяпер бальная.

А яны агледзелі, што наша хата патухла, і абратна да гэтай хаты і падпалілі. Хата гудзіць прама, дык ён тады выскачыў з тае ямы, дзе хлопчыкаў паклаў, і праз акно.

Тады ён пайшоў… Там гэта склеп быў. I я туды прыбегла з дзіцем… Тут мне сабралі хто што, — хто хустку з галавы кінуў, хто якую адзежыну, — я тое дзіця ўкруціла. Іду ж ужо я ў Сялец. А тут муж гаворыць, што яшчэ ж і наша Соня жыва. Я і сама чула, што яна плакала, але ж нідзе не найду я тады… Прышла я ў Сялец, ажно мая Соня ў Сяльцы. Людзі баяліся ж таксама: яна запёрта ў хаце сядзіць.

— Мамачка, я ж ранена.

— А што ж рабіць з табою? Дзе ты ранена?

— А я ж не знаю. Я ж бегла голая і босая. Я ж бегла ў Сялец і ўсё памарозіла, у адной рубашачцы бегла. Я ж змарозіла і рукі і ногі. Мяне ўвярцелі, і я тутака ляжу. Агледзелі, што я ранена, дык з акон сарвалі занавескі, перавязалі мяне… Мамачка, едзьце куды-небудзь, а мяне потым заберыцё. Тут жа нікога нямашака.