Падары нам дрэва

— Мне здаецца, я разумею, што гэта за вадкасць, — пачаў быў гаварыць Радзім, але Оя двума пальчыкамі сваімі сашчапіла яму вусны, папярэдзіла: маўляў, маўчы — быццам і сама яна нешта ведала.

Дзед Жыў адчуў, што гавораць пра яго, насцярожыўся, а потым супакоіўся, убачыўшы, што яны маўчаць, і зноў загаварыў сам з сабою.

І тады Радзіму міжволі здалося, што дзед — такі ж вязень, як і ён сам. Відаць, нягледзячы на вялікія заслугі ў паўстанні, усё ж яму не даравалі ранейшую сувязь з таля-малямі, і гэтая яго сённяшняя праца выглядала ўсяго толькі як ганаровае зняволенне, як магчымасць безвыходна трымаць старога ў шкляной турме…

Цяпер Оя прыходзіла да Радзіма як не кожны дзень, здымала з яго рук жалезныя ружы — цікава, нягледзячы на спалох, з якім дзед Жыў той раз кінуўся адзяваць наручнікі, цяпер ужо ён не звяртаў на іх ніякай увагі.

Радзім размінаў рукі, Оя гладзіла тыя мясціны, што былі пад наручнікамі,— паступова зацягваліся, сыходзілі і раны, нацёртыя жалезам, і сінякі, якія засталіся з таго часу, калі ён падаў і зноў лез на каменне, — а потым яны садзіліся займацца беларускаю моваю.

Урокі гэтыя Радзіму надзіва падабаліся — Оя так цікава расказвала яму пра яго ж родную мову, пра яе высакароднасць і чысціню, пра яе прыгажосць і мілагучнасць, што ён палюбіў гэты, калісьці такі сумны і такі нудны, здавалася, прадмет і зараз ужо з нецярпеннем чакаў кожнага новага прыходу дзяўчыны. Праз нейкі час урокі роднай мовы зрабіліся штодзённымі, а яму ўсё роўна было мала і гэтага: Радзім ніяк не мог дачакацца Оі, каб нагаварыцца па-свойму. Цяпер свая мова для яго стала жыццём, і ў гэтым жыцці галоўнаю была Оя. Яна праз мову нібы вяртала яму радзіму, той свет, па якім ён пачынаў ужо сумаваць.

У перапынках, калі, стаміўшыся ад урокаў, яны адпачывалі, Оя расказвала яму пра сваю радзіму. Пыталася, ці спадабалася яна яму.

— Жыць можна, — адказваў ён. — Рай, у параўнанні з тым, што за шклом…

— Але ведаеш, і гэты наш шкляны рай — таксама прывідны, часовы. Кіне хто каменьчык у шкло — і ўсё разляціцца. Паветра выйдзе, атрута зойдзе. Трэба нешта рабіць, нешта шукаць. — Оя задумалася, відаць, меркавала, як яму даходлівей растлумачыць. — Разумееш, мы жывём толькі на тым, што схавалі пад шкло. Нічога не паступае да нас звонку, і нічога мы адсюль не выпускаем… Ты ж ведаеш пра кругазварот вады ў прыродзе? Дык вось такі кругазварот адбываецца ў нас з усім — з зямлёю, з ядою, з вадою, з паветрам. Дыхаем адным і тым жа паветрам, п'ём адну і тую ж ваду. Па некалькі разоў. Затым усё ачышчаецца, і мы зноў дыхаем, п'ём, ядзім. Бачыў, колькі ў нас высільваецца ачышчальных станцый? Яны пакуль працуюць дакладна, але мне часам бывае боязна: а раптам што здарыцца? Тады і шкло не паможа… Нашы вучоныя стараюцца шмат і шчыра, каб як мага меней залежаць ад гэтых станцый, каб зрабіць наша жыццё самастойным, каб спадзявацца не толькі на шкло. Сяго-таго яны ўжо дамагліся. Скажам, вада. Мы ўжо ўмеем ствараць ваду! Ствараць паветра навучыліся раней. Ведаеш, як кепска, немагчыма жыць, калі няма вады, няма паветра. А сёння мы ўжо дыхаем. І ў нас ёсць возера, якое падаравалі вучоныя. Мы беражом яго як толькі можам. Ты не бачыў гэтую нашу радасць?

Радзім падумаў, што менавіта да славутага возера хутчэй за ўсё ён і прыбіўся напачатку, што гэта, мусіць, і была якраз тая, падораная зэмам, вада, праз якую пераносіла яго незвычайная, быццам шуфель, рука, але адказаў няпэўна:

— Хто яго ведае, можа, і бачыў. Спадзяюся, што мы яшчэ ў ім пакупаемся.

— Вар'ят! — жахнулася дзяўчына. — Якое глупства ты гаворыш! Возера ж для нас святое…

Оя памаўчала — толькі з-пад зялёных валасоў, што пасмаю спадалі на лоб, таямніча бліснула блакітнае-блакітнае вока, — задумалася, нібы на штосьці адважваючыся, а затым схамянулася і, спяшаючыся, загаварыла:

— Ваду мы пачынаем рабіць, а вось з зелянінаю пакуль што нічога не атрымліваецца. Бачыш, якая ў нас шэрая зямля? І як ёй не стае такіх, як у вас, дрэў і травы!

— І птушак таксама, — дадаў ён.

— Не, птушкі нам пакуль што лішнія, — запярэчыла яна. — Разумееш, птушкам, каб жыць, трэба неба з воблакамі, зялёныя дрэвы і чыстая зямля. Ні аднаго, ні другога, ні трэцяга даць мы ім сёння не зможам: няма! Да таго ж паветра… Ведаеш, яго нам самім не хапае. Не выжывем, калі будзем яшчэ дзяліцца ім з птушкамі…

Радзім, уявіўшы, як птушкі, цэлыя чароды птушак, адбіраюць у яго паветра, пачаў напраўду задыхацца — нібыта іх і на самой справе шмат наляцела, набілася пад шкло. Оя не заўважыла гэтага — яна якраз задумліва глядзела некуды ўдалячынь, — а потым, усміхнуўшыся, сказала, як спыталася:

— Ты, мусіць, дзівішся, што ў нас такія кароценькія, аднаскладовыя, двухскладовыя імёны? Чаму, як ты думаеш? А ўсё тое ж паветра віною. Мы прыдумалі такую эканомію, калі нам было вельмі цяжка, — каб лепш расходаваць паветра, калі гаворым.

— Нічога сабе эканомія! Тут вы эканоміце, а коней пад шклом вунь які статак трымаеце. Колькі яны з'ядаюць вашага паветра, не лічылі?

— Коней ты не чапай. Коні ў нас таксама святыя. Як у Індыі каровы.

— Святыя? А чаго ж яны тады цягаюць аўтобусы і тралейбусы, калёсы і аўтамабілі?

— Мы такім чынам спалучаем два пачаткі — духоўны і матэрыяльны. Коні ў нас святыя, але яны не дарэмна ядуць наша паветра, — яны жывуць нашымі клопатамі.

Оя памаўчала. А потым, мусіць, адважылася на тое, галоўнае, дзеля чаго яна і пачала гэтую размову:

— Слухай, падары нам дрэва! Такое, як у вас! Зялёнае-зялёнае… З пошумам лісця…

Ён нічога не адказаў. А што ён мог адказаць? Як ён мог падараваць дрэва такой зняможанай зямлі?

Оя зразумела гэта і адразу ж перавяла размову на іншае:

— Радзім, ты ўжо вельмі добра размаўляеш на сваёй роднай мове. Віншую! Наступны раз мы возьмемся за нашу. Ведаеш, я шчыра хачу, каб ты хутчэй змог пагаварыць з Жывам. Ён кажа, што ты яму дужа спадабаўся.

І праўда, цяпер Радзім не адчуваў ніякай насцярожанасці, падазронасці з боку наглядчыка. Рубінавыя Ружы ляжалі амаль заўсёды на стале — зняволены нават ўночы спаў без іх, вольна раскінуўшы рукі.

А аднойчы пасля заняткаў Оя, папярэдне пагаварыўшы з дзедам Жывам, — ласкава зазіраючы яму ў вочы, далікатна гладзячы яго па плячы, — узяла за руку Радзіма, і яны прашмыгнулі каля вартоўні і вартаўніка, які зрабіў выгляд, што нічога не бачыць, — нават адвярнуўся ў другі бок.

Па дарозе, хоць ён і дапытваўся, куды яны ідуць, Оя нічога не тлумачыла.

— Сам убачыш, — адно ўсміхалася зэмка.

На волі, між незнаёмых людзей яму ўжо было крыху ніякавата — пасля турмы вуліцы здаваліся цеснымі, шумлівымі, люднымі, і ён толькі асцерагаўся, каб крый бог не таўхануць, не зачапіць каго. Не хацелася, каб нехта глядзеў, разглядаў і яго самога. Але людзі былі занятыя сваімі клопатамі, да таго ж і ён нічым не вылучаўся між імі,— калісьці Оя прынесла ў турму яшчэ адны штаны (трыко ў абліпку) і нейкі світэр — традыцыйнае адзенне зэмаў,— і ў гэтым адзенні ён ужо быў, як свой, а таму ніхто не звяртаў на іх з Ояю ніякай увагі.

Яны ішлі хутка — Оя вельмі спяшалася, мусіць, баялася, каб іх не перанялі і не вярнулі раней часу ў турму, — і ён не паспяваў разгледзець тое, што бачыў вакол сябе. Адно ён зразумеў, што ўсё ў гэтым горадзе ды, пэўна, і ва ўсёй краіне — шкляное. Са шкла былі хаты і крамы, агароджы і тратуары. Многія шкляныя пліты былі трэснутыя, і ступаць на іх было боязна, як на тонкі, нямоцны яшчэ лёд. Таму ён стараўся ісці не па тратуары, а побач з ім, па звычайнай шэрай зямлі.

Шкляныя былі аўтобусы і трамваі, і толькі коні, што, фыркаючы, цягалі іх, былі сапраўдныя, зямныя.

Дзяўчына прывяла яго на нейкі пагорак, на якім ужо было шмат людзей. Усе яны, нібы ў храме, стаялі на каленях і глядзелі ў адзін бок — як маліліся ўсё роўна. Там, куды глядзелі зэмы, Радзім нікога і нічога не ўбачыў: позірк натыкаўся на шкляную сцяну, за якой недзе ўдалечыні відаць былі цёмныя, непрыветлівыя, суровыя горы, якія чамусьці не хацелася бачыць — такія голыя і жудасныя былі яны.