Леанiды не вернуцца да Зямлi (Нельга забыць)

I тады Андрэй сеў і, як закляцце, пачаў ліхаманкава і страшна ці то кленчыць, ці то проста ўмаўляць кагось:

— Я вельмі, вельмі, вельмі люблю яе. Я вельмі, вельмі, вельмі буду яе любіць… Ратуй яе, ратуй… Справядлівасць, калі ты ёсць, зрабі, каб яна жыла… Справядлівасць, калі ты ёсць, зрабі, каб яна засталася жывой… Ёй нельга, нельга, нельга… Вазьмі ў мяне палову жыцця і падзялі з ёю… Вазьмі ў мяне… Вазьмі… Вазьмі…

Ён хлусіў, не адчуваючы гэтага. У сэрцы ягоным не было ў гэты момант ні кахання, ні планаў — нічога. Адзін толькі боль за яе, адзін толькі жах за яе, адно толькі жаданне, каб скончыліся яе мукі і яна была здаровай.

— Няхай ніколі не бачыць яе… Няхай ніколі не бачыць яе… Няхай ніколі. Абы ведаць, што жыва… Нават ведаць, што кахае другога… Так, нават гэта… Абы ведаць, што яна засталася жыва, што яна недзе жы-ва…

Ён не чуў ужо, як хвастануў ачышчальны лівень, як зямля набрыняла вадою, прагна ўсмактала яе і перастала прымаць, разліўшы па ўсім абшары сквера лужыны, як стала свежым паветра, як сталі цяжкімі і абвіслі галіны дрэў і самая іхняя кара стала вугальна-чорнай. Ён сядзеў і ўмаўляў кагось.

— Андрэй!

Перад ім стаяў Яша, мокры, хоць выціскай. З кароткіх рукавоў халата струменямі лілася вада. Мокрыя валасы касіцамі звісалі на лоб, і выгляд ад гэтага быў такі няшчасны, што ў Андрэя як нешта штурханулася ў сэрцы.

— Усё? — з жахам спытаў ён.

— Вядома, усё, — з непаразуменнем сказаў няшчасны Яша. — Я ж табе казаў, што гэта тыгр ад хірургіі… Я дзесяць хвілін клікаў цябе з ганка. I вось прамок з-за цябе, як цуцаня… А ўсё філантропія да розных недаробленых Вертэраў. Каб яе, каб…

Толькі тут, толькі пасля гэтай лаянкі, толькі пасля таго як падбегла мокрая Сашанька і Яша з раптоўнай рашучасцю абхапіў яе, захінуўшы крысамі халата (быццам гэта магло чымсьці дапамагчы ад дажджу), Андрэй зразумеў, што пакуль што ўсё скончылася, і, кінуўшыся да ардынатара і медсястры, абняў іх дрыжачымі рукамі.

Р а з д з е л XXXII

Калі ён пабачыў Ірыну ўпершыню пасля аперацыі — у яго ўпала сэрца. Не ў тым справа, што аблічча было знясіленым і нейкім перапалоханым.

Справа была ў тым, што на гэтым твары быццам адразу адбіліся пражытыя гады. Яна заўсёды была падобная на поўнае жыццём дзяўчо. Зараз гэтага жыцця не было. Яно ледзь тлела недзе ўглыбіні, не маючы змогі ажывіць блакітны твар. Яна ўвесь час была ў поўнай прытомнасці. Але што гэта была за прытомнасць?! Прытомнасць позіркаў, прытомнасць дрыжачых вей. Ёй было балюча сказаць слова, цяжка дыхаць. Самае найбольшае, што яна магла, гэта сказаць:

— Папраў падушку.

Усе пяць дзён, што ёй было так цяжка, ён сядзеў каля яе і супакойваў. Не спаў.

— Вар'яты, — казаў Глінскі, - чортавы вар'яты.

А Яша, дарэмна ўдаючы цынізм, усміхаўся:

— Прапаў казак.

Андрэю было ўсё адно. Ён ніяк не мог забыць, што ў першыя хвіліны сустрэчы гэты адчужаны ад жыцця твар паспрабаваў усміхнуцца яму. Ён ведаў: у адной гэтай няўдалай усмешцы было выкупленне ўсіх яе і яго грахоў.

А потым ёй стала лягчэй. Яна відавочна ачуньвала. Нават колер скуры пачаў набываць румянец: не так, як да аперацыі. Пачала есці. Пачала ўсміхацца яму і ўсім іншым па-сапраўднаму,

Як дзіцёнак, радавалася кожнай праяве жыцця за акном, кветкам, якія прыносіў ён, гучнаму, бы ў пустую бутэльку, буркатанню голуба.

Аднойчы Андрэй бачыў з-за завескі, як яна тонкімі пальцамі спрабавала злавіць на сцяне сонечны зайчык, які выпадкова трапіў у чашку з вадой і не мог вырвацца, кідаючыся то на сцяну, то на коўдру.

На трэці дзень пасля таго, як ёй стала лягчэй, яна ўпершыню папрасіла пацалаваць яе.

— Я так рада жыццю, — сказала яна. — Раскажы мне штось.

— Што?

— Раскажы, як ты закахаўся ў мяне.

— Спачатку была рука, — сказаў Андрэй. — Рука на экране. I яшчэ голас. А самае галоўнае — думка. Думка ў цемры… Гэта я пачуў перш за ўсё і адчуў сабою… А потым я пабачыў і цябе самую. Ты была ў шэрай, званочкам, пушыстай спадніцы і цёмна-шэрай нейлонавай кофтачцы…

— Так, — сказала яна, — а ты быў у нагавіцах нейкага цёмна-васільковага колеру і ў шэрым пінжаку. А гальштук у цябе быў таксама сіні. Я падумала яшчэ: "Вось які блакітны хлопец з'явіўся".

— I ты памятала ўсё гэта?

— Дурань, — сказала яна.

Андрэй пацалаваў яе рукі, што нерухома ляжалі паўзверх коўдры.

— Ты ляжы, — папрасіў ён, — маўчы. Я сам буду казаць.

— Ну.

— А потым была Нерль. Там я зразумеў, што ты неяк адрознiваеш мяне сярод iншых, шмат чаго ведаеш пра мяне. I там я неяк адтаў ад таго холаду, якi жыў ува мне, ад усяго гэтага свiнства, што зрабiла са мною жыццё… Ты ж ведаеш, я тады ляжаў у руiнах… I раптам пяро голуба на месцы, дзе калiсь забiвалi, i тая белая свечачка ў лугах. Такая празрыстая, стройная, адбiтая ў вадзе. Як ты… I ты была поруч, ты адкрыла мне ўсё гэта, i выратавала, i прывяла да святла.

Ён бязважка гладзіў яе нерухомыя рукі.

— Табе не балюча?

— Не. Мне прыемна.

— Але тады я яшчэ не ведаў, што гэта каханне. Я зразумеў гэта на сваёй рацэ, на месцы парома, і вышэй, за вёскаю Кручы… Яна была такая цёмна-кучаравая, вёска. Там буслы плавалі над ракою і паветра было вячэрне-празрыстым і месячным. Там я зразумеў, што ўся ты, са сваёй сілай і слабасцю, раптам стала патрэбна мне. На радасць і гора. I мне нельга жыць без цябе. Свет без цябе пусты, а дрэвам няма чаго спяваць аб радасці. Бо ты адзіная, каго мне трэба было сустрэць на зямлі, а другіх няма…

Маўчанне было ў пакоі. Яна ляжала, гледзячы на яго мяккімі шэрымі вачыма.

— Якое яно добрае, жыццё, — сказала яна. — Ах, толькі б жыць. Мне нават страшна з табою. Вышэй жа, здаецца, ужо няма куды… Што ж нам рабіць, міленькі? Што рабіць са скарбам, які трапіў да нас у рукі?

— Слухай мяне, — сказаў ён. — Ты не палохайся скарбу і шчасця. У нас наперадзе вялікае жыццё, і мы не стомімся адзін ад аднаго за гэты час. Мы будзем вельмі многа працаваць. Пісаць дзівосныя кнігі… Калі хочаш, мы напішам першую сапраўдную гісторыю беларускага мастацтва. Гэта цяжка. Нам давядзецца аб'ездзіць разам усю Беларусь, адшукваць тое, што забыта, вывучаць, біць у набат, калі штосьці занядбалі або бураць. Гэта будзе сумленная гісторыя. Яна не будзе забываць ні добрага, ні дрэннага… Ты прыкладзеш да гэтай кнігу веды, а я так выкладу яе, каб яна чыталася запоем, як легенда… З гэтых вандраванняў можа вырасці і другая кніга, пра Беларусь як яна ёсць, пра ўсё добрае і дрэннае на гэтай зямлі. Там будуць дарогі, людзі, запісы казак, песняў і сапраўдных апавяданняў аб жыцці, шмат фатаграфій усіх прыгожых і непрыгожых куткоў радзімы…

— Гэта добра.

— I ва ўсім гэтым будзе твая добрая іронія і маё жорсткае захапленне. А яшчэ мы будзем пісаць кожны свае кнігі… А вакол будзе зямля, глухія пушчы, светлыя рэкі, азёры, поўныя неба… Мы будзем засынаць і прачынацца разам, восем тысяч разоў прачынацца разам… А можа, і больш. I адчуваць адзін аднаго, і зоры, і вячэрнія песні, і след за галавою выдры, што пераплывае раку, і камяніцы разбураных палацаў, і ўсплёск бабра ў месячным сяйве… Мы будзем шмат працаваць і шмат ездзіць. Па ўсёй зямлі, па ўсіх акіянах…

— Акіяны потым, — сказала яна. — Раскажы спачатку пра твае азёры, пра тваю зямлю.

— Яна непрыгожая з акна цягніка, — сказаў Андрэй. — Таму што немцы, баючыся партызан, высеклі лес паабапал дарог… Для таго каб даведацца, якая яна, трэба заглыбіцца ў яе. I там можна пабачыць адны з самых лепшых куткоў зямлі. Там азёры на захадзе сонца стаяць чырвонымі, а ў іх спакойнай вадзе б'е рыба. Там лясы, у якіх трубяць ласі… Амаль ніхто не ведае, што ёсць там не толькі раўніны, а і высокія ўзгоркі, парослыя лесам. З узгоркаў бягуць празрыстыя ручаіны, у якіх жыве рыба-стронг… Прысмеркам вада ў Дняпры робіцца малочна-жамчужнай. I неба тады такое ж, як вада. Бледны месяц вісіць у гэтым небе. Калі ў такі час плывеш па рацэ ў крылатым чаўне — неба над табою і пад табой. Як казачны карабель у паветры, плыве човен… Яна мірная і пяшчотная, як дзяўчына, як ты, мая зямля… Але ёсць на ёй і змрочныя куткі. Замшэлыя лясы, сівыя імшары, па якіх уначы, пад самотнай зоркай скача прывіднае дзікае паляванне… У навальніцу бары гудзяць так страшна, як душа майго мірнага народа, калі яго пакрыўдзяць… Але гэта праходзіць з першым праменем сонца або месяца, і зноў уначы кусціцца сонная бузіна над курганамі продкаў…