Леанiды не вернуцца да Зямлi (Нельга забыць)

Вялікі круг на поўнай хуткасці. Потым імпэтны, як падзенне, палёт дном яра, — мільгаюць хмызы над галавой. Можна спыніцца на хвіліну і ўмыцца пякуча-мяккай вадой з палонкі. Але толькі на хвіліну. Не больш.

Мезанін. Снеданне з моцнай кавай… Звычайна першыя радкі даюцца цяжка, быццам цябе ўвесь дзень напярэдадні білі па галаве валікамі ад канапы… Прымусь сябе. Сілком… I вось ужо цябе ўладна ўзяло ў рукі нейкае адчайнадушнае захапленне працай, калі шкада працягнуць руку за папяросай, калі ўспрымаеш як катастрофу тое, што ў ручцы скончылася чарніла. Хістайся, снягір, за акном — ты не той, якога мы бачылі, і мне няма да цябе справы… Ляці лепей да тых беларускіх паэтаў, якія параўноўваюць цябе з яблыкам. Работы хопіць, бо гэтым свежым параўнаннем дорыць няшчаснага чытача кожны другі…

…Адарвацца ад працы, глынуць нешта і зноў за стол. Але вось і ранні зімовы прысмерак. Ліловыя робяцца снягі, цяжкай стае галава… Кафейнік на агні. Вельмі салодкая вада яшчэ не пачынала кіпець, толькі драбнюткія бурбалкі ўзнікаюць па самых краях паверхні… Кава ў сталовай лыжцы, з коптурам… Яна пахне так, што прачнуўся б і мёртвы… Дзве шклянкі вады… Лыжка… Другая… Трэцяя… З таго боку, дзе агонь большы, паверхня пачынае ўздымацца, паўмесяцам наплываць на астатняе… Абы не перакіпела!.. Хопіць!.. I потым зноў лікуючае захапленне работай, падобнае на адчай. Менавіта ў такім стане псіхічна-хворы гебефрэнік зрабіў аднойчы дзікі ўчынак: кінуўся цалаваць агітатара па выбарах суддзяў… Падаюць са стала лісты: адзін… другі… трэці… I потым, у гадзіну ночы, вячэра і зноў лыжы: не больш чым на трыццаць хвілін. Гэта каб спаць. Яму вельмі трэба спаць. Заўтра зноў дзень працы.

I так дзень… другі… дзесяты… Сутарга зводзіць пальцы… Маці амаль у гневе на яго… Нічога… Гэта ўсё потым… Раз на тыдзень можна аддаць гадзіну на ліст да яе, на які яна не адказвае… Няхай… Думаць аб гэтым і крыўдаваць будзем потым.

Дзіўна, але паспех, з якім ён працаваў, зусім не адбіваўся на якасці напісанага. Наадварот, ён адчуваў, што ніколі не пісаў так добра. Яму ўсё ўдавалася: слова адразу ставала на месца — абцугамі не выцягнеш, памяць паслужліва, у першую ж секунду падсоўвала патрэбны вобраз, складаную аналогію, трапнае параўнанне. Ён ніколі не пісаў так афарыстычна і сцісла: на доўгія разважанні не хапала часу.

Як паказаць выскачку? Ага… Вярнуўшыся з вайсковых курсаў, дзе хапіў вярхоў навукі, малодшы лейтэнант падае рапарт: "Не хачу быць Іванам, хачу быць Ягуарам". Добрае імя па бацьку — "Ягуаравіч".

Як карацей ахарактарызаваць тленнасць пагоні за грашыма? Ага… "У савана няма кішэняў".

"Шум ападаючай восенню гліцы падобны на гук дажджу".

"Ваўчыха прынесла лабастым ваўчанятам костку, яшчэ ружовую, бо ўглыбіні жыло жыццё".

"Мяшчанскае свята: два браты напіліся і адзія другому адкусіў язык".

"Пляскаты, як высахлая жаба".

Як усё давалася. Пэўна, таму, што гэта было роўнае, на вечным уздыме, натхненне.

На сыходзе трэцяга тыдня ён упершыню пачаў заўважаць няладнае. Сцэнарый і аповесць былі скончаны, п'еса набліжалася да заканчэння, і ён ведаў, усё гэта зроблена добра. Але яму абрыдла папера, спіртавы пах чарніла, парыпванне аўтаручкі. Трэба было мяняць абстаноўку, трэба было падавацца некуды яшчэ глыбей, у суцэльную снежную цішыню, у вёску. Таму, калі да іх прыехаў унук нянькі Марцэлі, Андрэй сабраў паперы і паехаў з ім.

Драмаў у санях, усміхаўся праз сон, успамінаючы даўнюю бабчыну гісторыю… "Нахіляўся да захутанай у футра настаўніцы сівавусы дзед:

— Дык ці ела ты, паненка, сёння сыраквашу?

— Ела.

— Шкада. Давядзецца зусiм цiха ехаць. Дарогi, хай на iх, хай…"

Усё паўтараецца на зямлі. Снягі, коні, туга…

Дарога была доўгая. Люты заносiў шлях бязважкiм снежным пылком. Гурбы паўзлi, як дзюны, i дарога блукала сярод iх, выгiнастая, як рэчышча. Захутаўшыся ў кажух, намасцiўшы на ногi сена, Андрэй стараўся не думаць, слухаў толькi песню цалазоў, бачыў толькi пагойдванне конскiх крыжоў i зiмнюю, заiнела-калматую поўсць на iх.

Думаць было нельга. Хоць бы дзень. Нездарма ж ён уцёк ад тралейбусаў, асфальту і антэн у гэты сіні край, дзе вецер здзьмухвае са стрэх пяшчотныя снягі. Ён, Андрэй, стаміўся без гэтага: без жывога агню, без марознай пальбы ў бярвенчатых сценах, без гэтай роўнядзі, што зараз з такою суровай пяшчотай аддавалася бегу коней.

А потым, у вёсцы, ён зноў, як утрапёны, днямі і начамі сядзеў за сталом.

…Позна ўначы — ішоў трыццаць восьмы дзень яго бітвы — ён нарэшце паставіў апошнюю кропку. Стомы не было, толькі вочы нясцерпна, як нацёртыя, гарэлі, ды дрыжала правая рука,

Недзе на вуліцы, далёка, моладзь, відаць, ідучы з пасядушак, спявала даўнюю песню.

Ой, наехала Лiтва,

Заўтра будзе ў нас бітва.

Ад слоў там, вiдаць, перайшлi да справы: пачуўся рогат, беганiна, крыкi: "Таечкi, бiце яго, снегу за каўнер". Ноч бралася на ранiцу, вецер — на завiруху. Белае полымя лiзала ценi дахаў.

Андрэй дазволіў сабе слабасць, адпусціў лейцы, і сум адразу ахапіў яго. Чатыры лісты, і ні на адзін няма адказу. Ён ведаў, каб сталася дрэннае — Ганна напісала б яму. Значыць, нешта не тое. Яму стала шкада сябе: сядзіць тут, у снегавой калатэчы, як замшэлы стары хрэн, Усяслаў Полацкі. Палена ў печцы рассыпаецца жарам, а ў вёдрах ля дзвярэй лёд. За крэсам вёскі ваўчыны вой. Калматы цень галавы Андрэя спачывае на бярвенчатых сценах.

I хоць ён ведаў, што за царквою стаіць сіласная вежа, а за ёю, на плошчы, некалькі гадзін таму тукаў рухавічок кінаперасоўкі (ішоў новы фільм "У сцен Малабазі", то бок "У стен Малапаги"), яму хацелася думаць, што край гэты — усё той жа старадаўні, драўлянскі край зуброў, дрыгвы і завірух.

— Што ж ты робіш са мною? Дзе ты, мой горні звон?

…Праз дзень ён ужо быў у Мінску, спрачаўся, рассоўваў рэчы, настойліва прасіў, каб іх хутчэй прачыталі і далі ім раду. I ўсе са здзіўленнем разглядалі яго падталы, празрысты твар і нетутэйшыя, стомлена-глыбокія, утрапёныя вочы.

Выгляд ягоны быў такі, што людзі падсвядома разумелі: робіцца нешта няладнае. I таму кожны ішоў яму насустрач. Шчасце і тут не адхіснулася ад яго. Не магло быць іначай. Яму ўдалося ўладкаваць усё. Усё да апошняга радка.

…У матчыным доме ён ледзь дабраўся да ложка. Спаў і нават у сне адчуваў, як баліць галава і ўсё раптам саслаблае цела. Потым, пасля першых сутак, знікла і гэта, а сон стаў каменным. Ён спаў, як зрынуты стомаю ваяка-пераможца, на спіне, і правая рука яго ўздрыгвала: ён пісаў нават у сне.

За трыццаць восем сутак ён адрабіў шэсцьсот сорак шэсць гадзін.

Р а з д з е л XXIII

Двое стаялi над адхонам. Адхон абрываўся ў iх з-пад ног амаль строма, так метраў на пяцьдзесят, пераходзiў у спадзiстую лагчынку, а потым, нырнуўшы з уступа, цягнуўся ледзь не на паўкiламетра, увесь зарослы даволi частымi дрэвамi i хмызамi, пакуль не злiваўся недзе там, далёка, з iльдом Масквы-ракi.

Люты сям-там здзьмуў з ракі снег, і празрыстыя разводы лёду люстравалі блакітнае сонца.

Яніс, утоптваючы лыжамі снег, спытаў:

— Чаго ты апошнім часам такі няшчыры? Табе цяжка?

— Мне сорамна, — сказаў Андрэй.

— Тры тыдні, як вярнуўся, — непахвальна сказаў Яніс, — а хоць бы радок. Урэшце, ты для чаго жывеш, для кахання ці для сваёй працы?

— Для працы ў гонар кахання, — назнарок велягурыста сказаў Андрэй.

За ўсім гэтым Яніс пабачыў прыхаваны боль, і яго добры прасцецкі твар засмуціўся.

— З ёю што? — спытаў ён.

— Так. Нічога не змянілася. Аперацыю палічылі немагчымай.

— То ж бо я заўважаю, што ты разгублены i часам п'еш.

— Я знайшоў бы іншы паратунак. Але я не магу працаваць, Яніс. Нішто не лезе ў галаву. Я, відаць, ператаміўся. Мозг нейкі тупы. Ніводнага слова, ніводнай думкі.

— Адпачнеш.

— Я амаль не сплю. Ты ведаеш, я ніколі не скардзіўся. Але, напэўна, ніколі нічога не здолею напісаць.

- І ўсяго тае бяды?

— Не, брат. Галоўнае, што яна мяне зусім-зусім не кахае.