Ogniem i mieczem, tom pierwszy

wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

czerń — tu: chłopstwo.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Sed iam nox humida… Incipiam (łac.) — tymczasem już noc wilgotna zasnuwa niebo i spadające gwiazdy namawiają do snów, ale jeśli tak wielka chęć poznać nasze przygody, zaczynam (cytat z Eneidy Wergiliusza; tłum. W.L.).

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

arcana (łac.) — tajemnice, sekrety.

dywulgować (z łac.) — objaśnić, rozgłosić.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

ditki (ukr.) — dzieci.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

sobaka (ukr.) — pies.

konserwować (z łac.) — zachowywać, zostawiać.

consuetudo altera natura (łac.) — przywzyczajenie jest drugą naturą.

Słucz — rzeka w płn.-zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniepru.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

nosacizna — choroba bydła.

Pater noster qui es in coelis (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie.

Sanctificetur nomen Tuum (łac.) — święć się imię Twoje.

Adveniat regnum Tuum (łac.) — przyjdź królestwo Twoje.

Fiat voluntas Tua (łac.) — bądź wola Twoja.

mężobójczy (daw.) — zabójczy, morderczy.

teatrum (łac.) — teatr, przedstawienie.

mięsopust (daw.) — ostatki, huczna zabawa ludowa na koniec karnawału.

padło (daw.) — trup, ścierwo.

synowica (daw.) — bratanica.

Braty ridnyje, spasajte (ukr.) — bracia kochani, ratujcie.

inflancki — pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Pohybnesz (ukr.) — zginiesz.

batorówka — szabla husarska, rozpowszechniona w polskim wojsku za czasów Stefana Batorego; takie szable często były zdobione podobizną lub imieniem tego władcy.

pisanej — tu: zdobionej.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Puskaj (ukr.) — puść.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

odzierżyć (daw.) — utrzymać.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.

justycja (z łac.) — sprawiedliwość.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

mogiła — tu: wzgórze, kopiec.

pohybel (ukr.) — zguba, śmierć.

esauł — oficer kozacki.

lubo (daw.) — chociaż.

wyreżem (ukr.) — wytniemy, wymordujemy.

Ulisses a. Odyseusz — bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.

Achilles — bohater Iliady Homera, syn króla Peleusa i nimfy Tetydy, najdzielniejszy wojownik grecki, zginął ugodzony strzałą w piętę.

Aleksander Macedoński a. Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) — król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

lafa (starop.) — żołd.

modestia (łac.) — skromność.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

spero (łac.) — mam nadzieję.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

quo modo (łac.) — w jaki sposób.

lacrimis (łac.) — łzami.

respons (z łac.) — odpowiedź.

ergo (łac.) — więc.

summa facit (łac.) — daje w sumie.

krwie — dziś popr. forma D. lp: krwi.

iuro (łac.) — przysięgam.

któren — dziś popr.: który.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

nemine excepto (łac.) — bez wyjątku.

elementów — tu: żywiołów, pogody.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

repeto (łac.) — powtarzam.

conspectus (łac.) — widok.

legitime natos (łac.) — legalnych, urodzonych w legalnym związku.

Herkules a. Herakles (mit. gr.) — heros, mityczny siłacz; tu: siłacz, tj. Podbipięta.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

czerń — chłopstwo.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

lubo (starop.) — chociaż.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Zasław — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 40 km na płn. zachód od Konstantynowa, ok. 40 km na zachód od Połonnego.

Tarnopol — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

przygotowywa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: przygotowuje.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

błahocześciwy (z ukr.) — pobożny, prawowierny; prawosławny.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.