Ogniem i mieczem, tom pierwszy

veto (łac.) — nie pozwalam.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

sto — dziś popr.: stu.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

wojna trzydziestoletnia (1618–1648)— konflikt na terenie Rzeszy niemieckiej pomiędzy protestantami niemieckimi, wspieranymi m.in. przez Szwedów a katolicką dynastią Habsburgów.

strzelba — tu: broń palna.

subordynacja (z łac.) — posłuszeństwo, wierność rozkazom.

watah — luźna grupa lub oddział Kozaków lub Tatarów.

niewywczas — brak odpoczynku i wygód.

folga — odpoczynek, ulga.

rezun (z ukr.) — siepacz, zabójca.

siła (starop.) — dużo, wiele.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Stań, obernysia… szyroko, hłuboko (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który posiadasz wiele, Równy będziesz temu, który nie ma nic, Bo ten sprawia, co wszystkim kieruje, sam Bóg miłościwie, Wszystkie nasze sprawy na swojej szali waży sprawiedliwie. Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wysoko Umysł wznosisz, mądrości wiesz, szeroko, głęboko.

Stań, obernysia, hlań, zadywysia, kotory wojujesz (…) — zacytowane ułamki wyjęte są ze współczesnej pieśni zapisanej w Latopiscu, czyli Kroniczce Joachima Jerlicza. Wydawca przypuszcza, że pieśń ułożył sam Jerlicz, ale niczym przypuszczenia nie popiera. Chociaż z drugiej strony polonizmy, których się autor pieśni dopuścił, zdradzają jego narodowość. [przypis autorski]

Stań, obernysia… kierujesz (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wojujesz, Łukiem, strzałami, prochem, kulami i mieczem szermujesz, Bo też rycerze, kawalerowie przedtem bywali, Tym wojowali, od tegoż miecza sami umierali! Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się i zrzuć z serca butę, Odwracaj oka, który z Potoka idziesz na Sławutę. Niewinne dusze bierzesz za uszy, wolność odejmujesz, Króla nie znasz, o rady nie dbasz, sam sobie sejmujesz. Hej, walcz ze sobą, nie zapalaj się, bo tyś regimentarzem, Sam buławą w tym polskim kraju, jak sam chcesz, kierujesz.

Loquor latine (łac.) — władam łaciną, mówię po łacinie; znajomością łaciny odróżniała się szlachta od chłopów.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

siła (starop.) — dużo, wiele.

simnadciat' (ukr.) — siedemnastu.

esauł — oficer kozacki.

siła (starop.) — dużo, wiele.

fatigatus (łac.) — zmęczony.

cor, cordis (łac.) — serce; tu B. lm corda: serca.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Polesie — płn.-wsch. część Ukrainy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Owrucz — miasto w płn. części Ukrainy, ok. 170 km na płn. zachód od Kijowa.

hetman litewski — godność hetmana wielkiego litewskiego piastował w 1648 r. Janusz Kiszka herbu Dąbrowa (1586–1653), a funkcję hetmana polnego litewskiego pełnił Janusz Radziwiłł młodszy herbu Trąby (1612–1655).

któren — dziś popr.: który.

przenieść — dziś: znieść.

impediment (z łac.) — przeszkoda, trudność.

zali (starop.) — czy.

przecz (starop.) — dlaczego.

Putywl — miasto położone nad rzeką Sejm w północno-wschodniej części Ukrainy, dwukrotnie oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego w czasie wojny smoleńskiej (1632–1634).

Starzec — rzeka na Ukrainie, nad którą rozegrała się bitwa pomiędzy zbuntowanymi Kozakami a wojskami Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego, którzy dzięki temu zwycięstwu stłumili powstanie Ostranicy (1638).

Kumejki — miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).

vice-rex (łac.) — vice-król, zastępujący króla, regent, interrex; funkcję tę pełnił tradycyjnie prymas; w 1648 był nim Maciej Łubieński herbu Pomian (1572–1652).

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 120 km na wschód od Lwowa, ok. 15 km na płn. wschód od Tarnopola; w XVII w. rezydencja rodowa książąt Zbaraskich.

kupić się (daw.) — zbierać się, skupiać się.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

triarii (łac.) — żołnierze trzeciego szeregu, rezerwa.

dziewierz (starop.) — szwagier.

invidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

Boże, Boże, odwróć ten kielich — nawiązanie do słów Jezusa Chrystusa, wypowiedzianych w modlitwie przed ukrzyżowaniem: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22, 42).

siła (starop.) — tu: bardzo.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

infuła — nakrycie głowy biskupa.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

siła (starop.) — wiele.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

barwa — tu: mundur.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

jednostajne (starop.) — jednolite, takie same.

Halt (niem.) — stać.

Vorwärts (niem.) — naprzód.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

kontrować (z łac.) — sprzeciwiać się.

Pferd (niem.) — koń.

Zbrucz — rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.