Ogniem i mieczem, tom pierwszy

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

lud ognisty — artylerzyści.

komunik — jeździec, kawalerzysta.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

Ostranica własc. Jakiw Ostrianyn (zm. 1641) — hetman kozaków zaporoskich, przywódca powstania kozackiego przeciw Polakom w 1638 r.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Raz maty rodyła (ukr.) — raz matka rodziła.

Wiśniowiecki reżet i ja budu; on wiszajet i ja budu (z ukr.) — Wiśniowiecki zabija i ja będę, on wiesza i ja będę.

zamkiw dobuwaty, byty, rizaty, wiszaty! Na pohybel im, biłoruczkym (z ukr.) — zamki zdobywać, bić, mordować, wieszać. Śmierć im, białorękim (tj. szlachcie).

Ja z toboju (ukr.) — ja z tobą.

Koli! Koli! (ukr. koły!) — bij, zabij!

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Białocerkiew a. Biała Cerkiew — miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.

Skwira — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Białej Cerkwi.

Pohrebyszcze — miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.

Machnówka — w XVII w. miasteczko, dziś wieś Komsomolskie w centralnej części Ukrainy, ok. 100 km na zachód od Białej Cerkwi.

kośba — koszenie trawy lub zboża; tu: rzeź.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

poczet — orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

oddziwić się — dziś: nadziwić się.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) — opóźniać jest niebezpiecznie.

fatigatus (łac.: zmęczony) — tu M. lm fatigati: zmęczeni.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

molestacja (z łac.) — namawianie, zmuszanie.

puślisko — rzemień, który mocuje strzemię do siodła.

spectra (łac.) — zjawy.

Cunctator — Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator (ok. 280 p.n.e.–203 p.n.e.) – rzymski polityk i wódz, dyktator w czasie wojny z Kartagińczykami, prowadził wojnę na wyczerpanie, unikając otwartego starcia z Hannibalem; cunctator (łac.) — zwlekający.

Winnica — miasto w centralnej części Ukrainy, na wsch. Podolu.

Lityń — miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Winnicy.

Chmielnik — miasto położone nad rzeką Boh w centralnej części Ukrainy, ok. 50 km na płn. zachód od Winnicy, w XV–XVIII w. miasto należało do króla i spełniało funkcje obronne.

jasyr — jeńcy tatarscy.

chorowody — korowody.

komunik — jeździec.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

Zaporożec — Kozak z Zaporoża.

czerń — tu: chłopstwo.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

kunktator (łac. cunctator) — zwlekający, przesadnie ostrożny.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

koncerz — długi miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia.

Ludy, spasajtes (ukr.) — ludzie, ratujcie się.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

wojewoda — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

statura (z łac.) — wzrost.

towarzysz — tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

potrzeba (daw.) — bitwa.

awansowały (z łac.) — szły naprzód.

rum (z niem. Raum) — przestrzeń, miejsce.

gindżał a. kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

charakternik (z ukr.) — czarownik.

kulbaka — wysokie siodło.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

czczy — pusty.

otaborzyć się — spakować się, przygotować się do drogi.

regimentarz — zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).

fakcja (z łac.) — stronnictwo.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

błahoczestywy (z ukr: pobożny, prawowierny) — prawosławny.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

siła (starop.) — wiele, dużo.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

ukontentować (z łac.) — zadowolić, spełnić jego żądania.

kontentacja (z łac.) — spełnienie żądań, zadośćuczynienie.

interregnum (łac.) — bezkrólewie, czas pomiędzy śmiercią władcy a koronacją następcy.

kontempt (z łac.) — pogarda, lekceważenie.

(…) a pan Kisiel w Huszczy kontentację dla tego nieprzyjaciela obmyślają (…) — w tym czasie pisał książę do wojewody bracławskiego, między innymi, co następuje: „O, raczej było umierać potrzeba aniżeli takich doczekać czasów, które sławę tych zacnych narodów tak turpiter deformarunt et irreparabile [(łac.) szpetnie zhańbili i niepowetowane; red. WL.] zostawili w synach koronnych damnum [(łac.) straty; red. WL.].” A w końcu listu znajduje się dopisek: „Jeżeli za zniesieniem wojska kwarcianego i pobraniem hetmanów do więzienia kontentację otrzyma Chmielnicki i przy dawnych wolnościach zostawać będzie z tym hultajstwem, ja w tej ojczyźnie wolę nie żyć i nam lepsza rzecz umierać, aniżeliby pogaństwo i hultajstwo miało nam panować.” Księga pamiętnicza, 28, 55.