Ogniem i mieczem, tom pierwszy

czajka — wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

nahaj — rodzaj bata, z krótką rączką, zrobionego ze skóry.

olester — pudełko na pistolet, wykonane ze skóry, przymocywawane do siodła.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

do dnia — nad ranem.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

kaduk — dawne okreslenie szatana, złego ducha.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

przebierać się (daw.) — podróżować, dostawać się.

Kahamlik — rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

terlica — stelaż siodła.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

podwika (starop.) — kobieta.

trzasł — dziś popr.: trzasnął.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

pokulbaczyć — osiodłać.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

żydy wozić — przechylać się.

kulbaka — wysokie siodło.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

przyhołubić (z ukr.) — zaopiekować się, przygarnąć.

bodiak (ukr.) — oset.

krasnodiwa (Z daw. ukr.) — piękna dziewczyna.

zimownik — osada, w której Kozacy przeczekują zimę.

czaban — pasterz stepowy, koczownik.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Na wiki wikiw (ukr.) — na wieki wieków.

Nie znajem nikakij Syrowatej (z ukr.) — nie znamy żadnej Syrowatej.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

On z Czehryna prijichaw. Tam Lachiw riżut (ukr.) — on z Czehryna przyjechał. Tam Polaków zabijają.

wiszajut (z ukr.) — wieszają.

Prostyte, pane (ukr.) — wybaczcie, panie.

Ulisses a. Odyseusz — bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.

krucy — dziś popr. forma M. lm: kruki.

signum (łac.) — znak.

wiktoria (łac) — zwycięstwo.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

asilum (łac.) — azyl, schronienie.

prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.

chorągiew — jednostka jazdy rycerskiej, licząca od 60 do 200 jeźdźców.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

derkacz — ptak średniej wielkości z rodziny chruścielowatych, o charakterystycznym głosie, w Polsce dość rzadko spotykany, bardzo płochliwy.

przepiórka — ptak średniej wielkości z rodziny kurowatych, żyje na polach i bagnach, zimuje na południu, chroniony.

siromacha (daw. ukr.) — wilk, wilczysko.

psi — dziś popr. forma M. lm: psy.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

wystrużemy — dziś: wystrugamy.

szelma — osoba, która radzi sobie w wielu trudnych sytuacjach, ale czasami działa w nieuczciwy sposób.

cyrkumferencja (starop. z łac.) — obwód; żart.: tusza.

psi — dziś popr. forma M. lm: psy.

kulbaka — wysokie siodło.

pleczyki (z ukr.) — ramiona, barki.

w jedle (starop. jadło, w jedle) — w jedzeniu.

Szczob wam światyj Mikołaj daw zdorowla i szczastje (z ukr.) — oby wam święty Mikołaj dał zdrowie i szczęście.

Do chutoriw, pane, do seła (ukr.) — do chutorów, panie, do wsi; chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

łycary prijszli, szczo bitwa buła (z ukr.) — rycerze przyszli, że bitwa była.

hospodar wołoski — władca Wołoszczyzny, państwa na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

maż — tj. ma że; jak ma.

eo modo (łac.) — tym sposobem.

did (ukr.) — dziad, żebrak.

Sokołe jasnyj… Ty dałeko widajesz. (ukr.) — Sokole jasny, Bracie mój rodzony, Ty wysoko latasz, Daleko sięga twoja wiedza i władza.

swywoli — swawoli.

Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

wiktoria (z łac.) — zwycięstwo.

hetmany — dziś popr. forma M. lm: hetmani.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

przebierzem się — dostaniemy się.

vitare (łac.) — omijać, unikać.

jasyr — niewola tatarska.

przedzierzgnąć się — zmienić się.

Wołoch — człowiek pochodzący z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

chętnie by zbył staniku swego — chętni by się pozbył swojego stanu (szlacheckiego).

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto.

quo modo (łac.) — w jaki sposób.

osełedec (ukr. osełedec: śledź) — warkocz, który w walce chronił kark Kozaka.

mistrz — kat.

torturów — dziś popr. forma D. lm: tortur.

zepsować (starop.) — zepsuć.

imparitatem zadać (z łac.) — uznać za niegodnego.

sexus (łac.) — płeć.

czumak (daw. ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły.

regimentarz — zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII- XVIII w.

invidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

Cunctator własc. Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator (280 p.n.e.–203 p.n.e.) — polityk i wódz rzymski, jako dyktator w czasie wojny z Hannibalem realizował strategię walki na wyczerpanie, unikając otwartego starcia; cunctator (łac.) — zwlekający, wahający się.