Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Jahorlik — rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Te Deum laudamus (łac.) — ciebie Boga wysławiamy.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Białocerkiew a. Biała Cerkiew — miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.

zapadła koszem — założyła obóz.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czambuł (z tur. czapuł: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

jasyr — niewola tatarska lub turecka.

Potocki, Mikołaj, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) — hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski.

ataman koszowy — ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz — obóz kozacki.

Nesterwar — dziś: Tulczyn, miasto na płd.-wsch. Podolu, w XVII w. rezydencja magnacka.

zbawiać — tu: pozbawiać.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

(…) o którego śmierci wieść jeszcze nie doszła (…) — 12 czerwca pod Białocerkwią nie wiedziano jeszcze o śmierci króla. [przypis autorski]

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

rezun (z ukr.) — siepacz, zabójca.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

A ce szczo takie, jakie łycho (ukr.) — a co to takiego, jakie licho?

delia (starop.) — rodzaj płaszcza.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

buława (z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

wypocząwszy wojsku — dziś: dawszy wypocząć wojsku.

wataha — tu: oddział.

Pohrebyszcze — miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.

Mordujcie ich tak, by czuli, że umierają. — Rudawski twierdzi, iż słowa owe były wyrzeczone w Niemirowie. [Rudawski, Wawrzyniec Jan (1617–1690), autor pisanej po łacinie historii Polski 1648–1660, której polski przekład wyszedł w Petersburgu w 1855 r. Red. W.L.]

pan łubniański — książę Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651); Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

niedrug (z ukr. nedruh) — wróg, nieprzyjaciel.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

bej (z tur.) — wódz.

czaus a. czausz (z tur.) — urzędnik, posłaniec.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Łoboda, Fedir (zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

czaban — dziki pasterz stepowy, koczownik.

czehryński — z Czehryna; Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

kiścień — rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

błahocześciwy (daw. ukr.) — pobożny; prawosławny.

wiktoria (z łac.) — zwycięstwo.

od majestatu i stanów — tj. od króla i sejmu.

krwie — dziś popr. forma D. lp: krwi.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

WMci — skrót od: waszej miłości.

IMP — skrót od: ich miłości panów.

Łoboda, Fedir (zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

perejasławski — dowódca perejasławskiego pułku Kozaków rejestrowych; Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Prawdu każe (urk.) — prawdę mówi.

Neprawdu, bresze psia wira (z ukr.) — nieprawdę, kłamie psia wiara.

etc (łac. et caetera) — i tak dalej.

piernacz — buława, symbol władzy pułkownika kozackiego.

partyzant — tu: zwolennik, stronnik.

Czabanować wam — powinniście bydło paść.

rab (starop.) — niewolnik, sługa.

pan krakowski — hetman Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) piastował godność kasztelana krakowskiego.

bat'ko (ukr.) — ojciec.

kosz — obóz.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

petyhorcy — średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

pidswynok (z ukr.) — prosiak.

Braty ridnyje, spasajte (ukr.) — bracia kochani, ratujcie.

niedrug (z ukr. nedruh) — wróg, nieprzyjaciel.