Ogniem i mieczem, tom pierwszy

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

regestrowi perejasławscy — oddział kozacki na służbie Rzeczypospolitej, stacjonujący w Perejasławiu; Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

kantarzej — urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

telega — duży wóz.

z woza — dziś popr. forma D. lp: z wozu.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

glewia — średniowieczna broń drzewcowa, szeroki nóż osadzony na długim drzewcu.

detyna (ukr.) — dziecko.

esauł — oficer kozacki.

szczo z toboju (ukr.) — co z tobą, co ci jest.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Ne znaju. Bytwa, każe, bude, ałe ne znaju (ukr.) — Nie wiem. Bitwa, zdaje się, będzie, ale nie wiem.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Potocki, Mikołaj, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) — hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

klient (daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.

Bił nam czołom i prosył, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usługi, dajem (z ukr.) — bił nam czołem i prosił, żeby go obradować, a my, wspomniawszy jego usługi, dajemy.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

chudopachołek (daw.) — ubogi szlachcic bez ziemi, służący innym.

senatory — dziś popr. forma N. lm: senatorami.

zasiędą — dziś popr. forma 3 os. lm cz.przysz.: zasiądą.

Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

dragonia — wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

bitwa pod Sołonicą (1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

ergo (łac.) — więc.

buława (z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

pięście — dziś popr. forma B. lm: pięści.

homo novus (łac.) — człowiek nowy.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

wysiędziemy — dziś popr. forma 2 os. lm cz.przysz.: wysiądziemy.

Gut, sehr gut (niem.) — dobrze, bardzo dobrze.

ogniów — dziś popr. forma D. lm: ogni.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Na pohybel Lachom (daw. ukr.) — śmierć Polakom.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

knecht — niemiecki żołnierz piechoty.

kolet (z fr. collet: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

Herr Hauptmann (niem.) — panie hetmanie.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Feuer (niem.) — ognia.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

rekognoskować (z łac. recognosco) — rozpoznać, zbadać, przeglądać.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

zbawić (starop.) — pozbawić.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czambuł — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.