Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

бар, витамині бар депті ғой. Яғни көңілді болсаң ғана күлесің, көңілсіз

өмірдің қызығы да жоқ қой. Күлкінің кейде санасыз да түрі болады екен,

оны мен басымнан кештім, көзіммен көрдім де:Ұлы Отан соғысы

жылдарында снаряд жан-жағыңа түсіп жатқанда, басыңды ғана

шұқырға тығып, қалған денеңді ашыққа қалдырған кездер болды.Соған

187

күлдім де және әскери трибиналдың үкімімен өлім жазасы орындалар

кезде, бір молдаван жігіттің күліп, қолын көтеріп сөйлегенін көрдім. Сол

да саналы болғаны ма? Бұл ләпсі,ұйқы,күлкі-үшеуі де арсыз нәрселер

екен.

Еңбекке келсек, ол-адам өмірінің кілті. «Еңбек етсең ерінбей, тояды

қарның тіленбей» деп бекер айтылмаған. Еңбектің түрі алуан түрлі – ой

еңбегі, дене еңбегі, қабілетіңе қарай түрлі искусстволық еңбек және т.б.

Сол еңбек сені адамнан адамгершілікке жеткізеді, ақылыңды

өсіреді, парасаттылықты үйретеді, болмысыңды, жағдайыңды жасайды.

Енді бір қанағат деген бар. «Қанағат қарын тойғызады,

қанағатсыздық жалғыз атын сойғызады» депті ғой.

Қанағатқа қарама-қарсы қанағатсыз деген сөз бар. Ол

бәсекелестікті тудырады, қызғанышты қоздырады. Күндестікке әкеліп

соғады, жауластырады да.

Осыларды дұрыс жолға салып отыратын ақыл, парасат деген болу

керек. Осылар өзіңде жеткілікті болмай жатқан жағдайда, өнегелі өмір

сүрген, ақылды, парасаттыларды оқу керек, үйрену керек. Ол үшін өзің

рухани тәрбиелі болуың керек. Яғни тіліңді, дініңді, діліңді игерген

болуың керек. Қазақ, адамгершілік деген ұғымдардың иесі болуың

керек. Сонда ғана ұялмай, мен дүниеге келдім, өмір сүрдім деп

айтуыңа болады.

Осы жоғарыдағы айтылғандарға қарама-қарсы ләпсіні тыя білмеу,

ұйқышыл болу, күлекештікке салыну, еңбекті сүймеу адамды аздырып–

тоздыратын жол. Онда ақыл – парасат та, қанағат та болмайды.

Соңдықтан оның болмысы да, жағдайы да төмен. Бірақ ол да адам, тек

адамгершіліктен жұрдай.Сонымен, өмір деген осы екен, тірі жүріп,

тіршілік етсем, менің өмірім, өмір сүргенім деу, шын мәнінде, өнегелі

өмірге жата бермесе керек. Ләпсім орындалуда, ұйқым тыныш, күлкім

жеткілікті, сонымен қатар, бір адамша еңбек те жасаудамын деушілер

мол-ақ.

Сонда соңғы кезде әдет-ғұрып, салт-сана, мейірім-шапағат, әділет

атаулыға, әсіресе, саналы қарттарымыз қанағаттанбауы неліктен деген

ой туады.

Осыған кілең жастарды кінәлай беру деген ақылға сыйымсыз ба

деймін.

Алдымен, әркім өз жолымен жүрсе, яғни бала, жігіт, қыз, аға ұрпақ,

ақсақалдық кездің өзін-өзі сақтау, жүру жолдары бар емес пе?

Дүниеге келген жас сәби-періште десе болады. Бәрін өзінен

үлкендерден үйренеді. Ендеше, әркімнің өз жолы деген рухани

тәрбиеленуден келіп шықса керек.

Мұғалімдердің бір педагогикалық кеңесінде оқытушы деген

өмірбақи әркімнің өз отанында, оң жақта отырған қызының мінезіндей

болуы керек: өнегелі, инабатты, үлгілі, ұқыпты, тұла бойы таза адам

қызығарлықтай, яғни, барлық жақсылық атаулы соның бойынан

табылуы керек дегенім бар еді. Біреуді тәрбиелеу үшін, сол адамның

188

өзі тәрбиелі болуы керек. Рухани тәрбие деген осылайша қалыптасса

керек.

«Ұлық болсаң, кішік бол!» деп жатады. Сонда сен

инабаттылығыңмен-ақ екінші біреуді тәрбиелейсің, үлгі көрсетесің,

ақырында тәрбиелейсің. Ал, керісінше, төсіңді керіп, көзіңді алартып,

қабағыңды түйіп, даусыңды ерекше шығарып тұрсаң, сенен кім үлгі

алады. Сенің асып-тасқандығың- әділеттілігіңнен айрыла

бастағандығың. Сенен екінші біреу қорқып тұр, сыйлап тұрған жоқ, сол

үшін ол саған тәуелді болып тұр. Соны сен түсіне біл! Қатал талап,

тәртіп те керек-ақ. Бірақ ол әділетті болсын. Әділет кеткен жерде,

сыйлау деген болмайды, тек қана қорқу бар. Ол саналы тіршілікке

жатпайды. Демек, санасыздықтың пайда болуы осыдан басталады. Сол

санасыздық бірте –бірте бойды жайлап алса, әдетімізге айналса, оны

қайтадан қалыпқа келтіру – қиынның қиыны.

Қарның ашса, тамақтансаң тоясың; киімің тозса, жаңартуға болады.

Ал, сананы саналыққа келтіру деген көптеген уақытты керек етеді.

Осыған абай болу керек. Шектен шығып бара жатқан да жағдайымыз

бар. Осыған қалай тосқауыл қоюға болар еді деп ойлаймын. Оған:

1.Мектепке дейінгі бала ата – ана тәрбиесінде. Оларды солар қолға

алса; 2. Мектеп жасындағы, студенттерді сол оқу орындары қолға алса,

керек десе, заң да шығарса; 3.Аға ұрпақ жастығыларды жұмыс

орнындағылар қолға алса; 4. Зейнетке шыққандарды ауыл ақсақалы

деген ұйым құрып (көше басқарушысы) керек десе, талқыға салып,

дұрыс жолға түсірсе. Мешітке барушыларды сол өз имамдары қолға

алса.

Сонда біршама қалыпқа түсер ме еді. Егерде көнбей жатса, керек

десе, полициядан көмек те сұрауға болар еді. Адамның ұжданы -

әділет, нысап, мейірімі – бар адамдарымыз молайып, адамгершілік

өмірге көшер ме едік. Сонда ғана өмір сүріп жүрміз деп толық айтар

едік. Ал осы қазіргіміз күн көрушілік – “существование” болып бара

жатыр ғой.

20/X -2001.

Шымкентте айына 2 рет шығатын “Ұлағат” атты газетке шықты.

қыркүйек, 2002 ж. №. 30 16 (18)

Жақсы {әйел, ана} қауым

Жанұяның бірден – бір егесі әйел болып саналады. Демек, ол үйдің

моржасынан түтін шығаратын сол әйел екен. Шыққан түтіннің түзу не

қисық түрі деген бір жұмбақ сөз бар. әрине, түзу шыққанына не жетсін!

Әйел баланың алғашқы әбзелдігі ас даярлауға шеберлігінен

байқалады. Ас даярлауда шебер еркектер де бар дегіңіз бар ғой. Оған

таласпаймыз. Дегенмен, қазан – ошақтың иесі - әйел. Өзбек халқында

ас даярлағанды еркектері өрескел көрмейді, қайта мақтаныш санайды.

Ал, қазақта қазан – ошаққа араласқан еркекті тым тәуір санамайтын

тағы бір жағдай бар. Олай болса, ең бірінші міндеті әйел ас даярлаудың

189

шебері болуы керек, сонымен қатар, көк бармақ болмай, он саусағынан

өнері тамған шебер де болу керек. Бұл өнерді ол туған анасынан

үйреніп келуі керек екен. Өз ұясынан ұшып, қалған өмірін өткізуге

келген тұрақты орны, яғни келін болып келген жерінде оның қолынан

тұз – дәм татушылардың назары осы келіннің ас даярлаған әбзелдігіне

түседі. Бұл – бір. Екінші бір жағдай ол ана деген атқа ие болуы керек.

Оның негізі – бала. Перзентті болу деген сөз – отан – жанұяның қазығы

қағылу.

“Ұшарымды жел біледі, қонарымды сай біледі”- депті қаңбақ. Ол

қаңбаққа ғана жарасады. Жаңа түскен келіннің жарасымы – перзенті.

Біле білгенге жас сәбиді сүю, еркелету, ұнатудың барлығы соның

анасын жақсы көру деген. Келген елің, жанұя мүшелерің бәрі сені

құрметтке бөлеп жатқанда, сен қалай болуың керек? Сен кішіпейілдігің,

ылтипатың, бауырмашылдығың, ізетіңмен сол жандардың ойынан

табылуың керек. Бұл сенің қауметтілігіңді білдіреді. Сенің үйің – кісі

түсетін үй болғаны дей бер.

Қазақ халқында атақты аналар болған. Солардың даңқы қолына

найза алып, жауды жапырғандығынан шықпаған. Сол тайпалы елге ана

болғандығынан, ағайынды алыстатпай, қауымдастырып, төңірегіне

жинай білгендігінен шыққан. Кісі күтуді тек қана ақыл – парасатты

барлар ғана білген. Осылайша өнегелі ісіңді өзіңнен кейінгілерге де

дарытсаң, өмір бақи сен келін– кепшік өмірде болмайсың, үлкейесің,

қолың ұзарады, басшылыққа жетесің. Енді сен өзіңнен кейінгілердің

ұстазы дәрежесіне жетесің, демек, қолың босайды, рақатқа бөленесің.

“Асықпаған арбамен қоян алған” деген осы. Менің бір келінді көргенім

бар: жанұясы өсіп- өнген жан. Ата-енесі, қайнаға, әпке дегендері мол.

Ішіп-жемі мол. Ішері алдында; ешнәрсеге зәру емес. Келімді – кетімді

кісілер де көп. Келіннің төркіні жоқ, жамағайын туыстары ғана бар екен.

Келіннің екі перзентті кезі еді. Жаны ашығансыған бір төркін жағындағы