Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

өсе келе есеймей ме, кейін оның атын сыпайылап айтқанда қалай

болып шығады, оны да қарастыру керек.

Біздің елде Қайып деген бір кісі басқа рудан (қарасары) еді, біздің

елге күйеу. Құрдастары оны “құрметтеп“, “қайеке, қайеке!“ дей

беретін, әжуалайтын еді. Ал, Қайып болса, осы мені құрметтемей

-ақ, өзімнің атымды тура айтыңдаршы деп өтінеді. Құрдастары

тұрып: “ Онда сіздің атыңызды өзгертейік. Бір мал сойыңыз, ішімдігі

болсын!“ – деп келіседі. Мал сойылады. Бүкіл құрдасы жиылады.

Сонымен, “ Бүгіннен бастап сенің атың қазақтың белгілі батыры

Аманкелдімен аттас болсын!”- деп, баталасады. Оған Қайып та

келіседі, мәз-майрам болысады. Үйден шығып бара жатқанда, біреуі

жаңа қойылған атын сыпайылап қалғанда, Қайып:"Ойбай! Мына

атың құрысын! Бұрынғы атыммен-ақ атай беріңдер!"- деген екен.

Сол сияқты бір мектепте істейтін Есіркен, Мәшірап дегендер болды.

Екеуі де коммунист. Алғашқысы партия ұйымының хатшысы еді. Сол

мектептің жастау бір ұстазы Мәшіраппен бір нәрсеге келіспей

қалады.Тіпті дауға айналады. Сонда ол:”Мәшеке, мынауыңды

Есекеңе айтсам, жағдайыңыз қалай болады? ”- демесі бар ма.

Аманбай, Қасқырбай есімділерге де сыпайылап айту қиын – ақ

сияқты. Болған тарихи жағдай болған соң, есіңізде болсын деп

жазып отырмын.

Інімнің келіншегі ұлды болып, жеңгеміз атын қоюды маған

қаратқан екен. Барғанымда ол: «Ай, бала, мына баламыздың атын

сен қойып бер!» дегенінде: «Атын Абзал қойыңдар» - дедім. Жеңгем

бұл сөздің мағынасын жете түсінбей, назырқанды. Мен олай айтып,

бұлай айтып түсіндірген болдым. Сонымен, солай аталды да. Ол

балама атың құтты болсын деп, бір лақ атадым. Осыны естіген бір

жеңешемнің қызы босанған екен, нәрестесі қыз екен. Соған ат қоюды

бір апта бойы маған қаратқан екен. Бұған тарихи жағдайға

сәйкестендіріп, атын «Зияда» қойыңдар дедім. Оған мал атағаным

жоқ. Ат ұнамады ма, бірдеңе аталмаған соң ба, атты қойған жоқ.

Сәбидің әкесі авариядан қайтқан еді.

Өмірде не болмайды?

61

Күзетілген күзеткендерден кейін....

Тағдырдың жазуы түрлі – түрлі бола береді екен ғой! Кейде түрлі

ойға түсіп отырғаныңда, қайдағы бір тарихи болған, оны өзің

көзіңмен көрген жағдайлар ойға орала кетеді. Енді – оны көп

заманнан кейін басқа біреуге айта қойсаң, нақ бір ойдан шығарып

отырғандай да болуың мүмкін.

Шәкен Әмірбекұлы деген құдамыз болды. Ебіне лайық аудан

бойында орта қатардағы басшы қызметтерде жұмыс жасады. Сол кісі

бір ұзақ сонар науқасқа ұшырап, тіпті күзетке де енді. Көңілін сұрап

барып та тұрдық. Сол Шәкен науқасы жанына батып, сөйлеуге

шамасы келмей, талықсып жатырған кезі екен. Жанашыр

ағайындары жиналып, уақыты жетіп кете қойса, соңғы сапарға

шығару қамын да ойластырды: «Намазға жиналғандарға қанша

орамал бар?» – деп сұрады ақы егесінен біреуі «500 – дей орамал

бар,» - деп жауап қатты басшы біреуі «онда жетіп те қалар»- деп,

қостады екіншісі. Осындай жағдайда жатқан күндерінде. Күн сайын

оған бауыздау құдалары Сағынбай мен Жұмағұлдың Әлиасқары да

келіп тұрушы еді. Әлиасқардың қызы – Шәкеннің отанындағы келіні.

Сол күндегі дағдылары бойынша жақын туыстары келесі күні де бас

қосып келіп отыр еді.

-

Шәке, қалайсыз, тәуірсіз бе? - деді біреуі.

-

Иә, - дей салды әлсіз үн қатып. Бәрі де тым – тырыс

отырған кезде Шәкен:

-

500 орамалдарың жетпейді. Мені ауданның барлық

кісілері біледі. Маған адам көп жиналады, тағы да алуларың керек

демесі бар ма?! Отырғандар не дерін білмей, бір – біріне көздерінің

астымен қарасты.

Сол Шәкен күн санап тәуірленіп, аяғына мініп те кетті. Жұтқанды

ұнатушы еді, үйреншікті ісімен айналысып та жүрді.

Қызын баласына әперген Сағынбай құдасы болса, жасы

есейген кез еді, күн санап өңі қашып, мазасызданып жүрді. Енді

күнде, кейде күн ара Шәкен Сағынбайдың көңілін сұрауға келетін

болды. Мен болсам інісімін, алаңсыз басында отырмын. Сүйтіп жүріп

жасы өзінен үлкенірек құдасы Сағынбайды Шәкен Мәңгілік сапарға

шығарып та салды. Екінші құдасы өзімен қатар. Бір күндері

табиғатында өте мықты жаралған, ешнәрседен қайтпайтын, өмірдің

небір ауыр талқысын басынан кешкен Әлиасқар құдасын да алдына

салып, өз қолынан бір уыс топырағын да салды қабырына Шәкен.

Сүйтіп Шәкен тағы да дімкастанып, бұл жолы төтелеп аламын

деп келген ауруға шалдықты. Бұл жолғыға ем-домның шамасы

келмеді, алып кетті. Біреу ерте, біреу кеш дегендей, өмір шіркін,

реттеседі екен.

Бұл – 1993 – 1994 ж. іші еді.

62

Сын сағатта ашылған сыр

Бір елді мекенде аттас адамдардың саны барағырақ болса,

солардың дене пішіні, жүріс – тұрысы, мінез – құлқы т.б. белгілеріне

қоса қосалқы атымен қосып айту бар екен. Сондай қосалқы аты

барлардың біреуінің атына «Қортық» деген сөз қосылып айтылушы

еді. Бойы қортық болғанмен, ойы қортық емес, құрық бойламайды,

таппасты ойлайды, қатарларын қаққанда, қаңбақтай үйіреді,

ауыздарын ашырмаушы еді. Сол қортықтың есімде бар істеген

істерін айтпақшымын. (Бұл қортық Сқақұлы Иманбердінің жақын

жеңгесі еді, ол маған бұл туралы Қызылорда профилакториясында

баян еткен - ді).

Соның бірі – “оқ аттау”деп аталады. Өзінің құрдастарын сыннан

өткізу мақсатымен табан астынан бір болмаған оқиғаны болды деп,

дереу іске кірісіп кетті. Ауылдың бір шетінен бастап, “Ойбай, мылтық

оқтап отырып, пәленшенің баласының санына оқ тиіп, арғы бетіне

өтпей тұр екен. Соны түсіру үшін пәк таза әйел баласы оттауы керек

екен!” – деп зыр жүгірді. Оқтың түсу шартын да білмейтіндерге

түсіндіруде. Естігендер состиып – состиып тыңдайды, бұндай

жағдайды білмейтіндері де ұшырасуда. Ертеде қазақ ауылында

хирург жоқ кезде қолданылған әдіс екенін де айтуда.

-

Осы сенен үмітім зор,- деп, үйінің қасында тұратын бір

құрдасына ентігін баса алмай жетіп келеді. Ол құрдасы ертеректе ері

қайтыс болған, жесірлік өмірдің талқысын кешкен жан еді. Сөз

үшінде: “Аттай алмасаң, құрыдық, жұртқа күлкі болмайық”, - деп те

қояды. Не керек, оны састырып, жинақталып, құмның арғы бетіне

отын дайындауға аттандырып салады. Өзі болса сыртынан қарап

тұрып, миығынан күліп, екінші бір сырласына қол ұшымен көрсетіп те

тұрады.

Екінші бір ісі – “мені өлтіргеніңді қашан қоясың?”- деп аталады.

Сол қортық жас кезінде жесір қалып, бір ғана ұл баласы бар болатын

– ды. Баласы ер жетіп, үйлендірген. Келінінің тұңғышы қыз бала

болатын. Қазақта жас келіндер тұңғышын енесінің бауырына салып,

оның атын да атамай, қайың сіңлісі сияқты өсірушілер болады. Міне,

қортықтың қызы – сондай қыз.

Қыз бой жетті. Жат жұрттық болған соң, Шымкент жағында

біреумен тұрмыс құрады. Қазақ әдетімен құдалар шақырылады.

Құда болып баратындардың құрамы да бекітіліп, шақырылған күніне

жету үшін жолға шығады. Жеңгесіндей болып асыраған шеше

құданың құрамында жоқ та, анасы болып әжесі барады. Жаздың

ыстық күні екен. Жол жүру деген оңай ма, шаршап – шалдығып,

құданың, ауылына келеді. Құда күтушілер есік алдында жүр екен,

жапырласып алдарынан шығады. Қортық болса, қолына бір шыбық

алып алған.Көптен көрмеген немере қызы алдынан ентелей басып,

көзіне жас та алып, үні де шығып кетеді. Қортық болса, құшақтап

бетінен сүюдің орнына шыбықтың астына алып: “Сен мені

өлтіргеніңді қоймадың ғой!” – деп, сыртынан сабалап жүр. Қарсы

63

алушылар ұрғызып қоюшы ма еді, ажыратып алып, құдағидың ісіне

әрі таңырқап, әрі жұбату айтушылар да бар. Үйге енеді. Елдің

амандығын сұрауға да сөз таба алмай отырғанда, сөзді қортық

бастап кетеді, - осы жалмауыз қатын мені кілең өлтірумен келеді.

Жолдасым соғысқа кетіп, не бір қиыншылықтарды басымнан