Легенда пра шыпшыну

Памятаю. Ты адкрываеш мне памяць, Дзіў. І зноў, як быццам гэта здарылася імгненне таму, чую, што бязгучна ляціць над светам слова вялікага Сварога. І зноў, як бы нічога не мінулася, нічога не прайшло, думаю я, верны чарадзей ночы, пра тое, чаму ж, вялікі Сварог, ледзьве чутна слова тваё.

...Парушыўся адвечны лад. Толькі нездарма так учынілася. Светлымі чарамі ў цёмнай ночы абуджана незвычайнае зернейка. І будзе расці зернейка, дзіўнае, цуда­дзейнае. Будзе расці дзеля людзей. Не будзе ў быцці такога сэрца, якога не здолее яно прасвятліць, падараваць дабрыню і спагаду. Беражыце яго, багі, дзеля зямлі...

Гаворыць Сварог пра тую радасць, якую падорыць зернейка людзям, пра добрае і харошае, што зробяць тыя, сэрцаў якіх дакранецца цудадзейнае зернейка. А ў цёмным небе, над цёмнай зямлёй расквітнелі перуновыя кветкі — агністыя маланкі. Шмат агністых кветак.

І адказвае Пярун Сварогу:

— Чароўнае зернейка буду берагчы заўсёды як найвялікшы, найжаданейшы дарунак. Аддам яго лепшаму з людзей, чыё сэрца чыстае, чыя душа жывая, каб расквітнеў нябачаны раней цуд у людскім свеце. І тады добрым і прыгожым зробіцца людскі свет. Стане такім, якім яшчэ не быў ніколі-ніколі. Знікнуць, як быццам іх не было, пакуты, і горыч, расчараванне і ўсё, ад чаго мы, несмяротныя, хацелі б выратаваць людзей.

— Мы не можам выратаваць іх ад усяго. Будзь асцярожны са сваімі жаданнямі брат. І ці не пра лепшага чарадзея гаворыш ты? — пытаецца заклапочаны Вялес.

— Не! — гнеўна-грукатліва кідае Пярун. — Ні адзін з чарадзеяў не будзе аберагаць зернейка. Ніколі.

— Падумай, брат, — спакойна і разважліва працягвае Вялес, — як зможа захаваць смяротны, які не ведае чараў, цудадзейнае зернейка. Як зможа такое зрабіць?

— Зможа. І зробіць, — па-ранейшаму гнеўна доводзіць сваё Пярун, — пакуль ёсць у сэрцы чалавечнасць. А яна ёсць заўсёды. Я ведаю. Я бачыў яе там, дзе б, думалася, яе быць не можа. Мы занадта верылі ў чарадзеяў. Занадта доўга.

— Мы зрабілі шмат памылак, толькі ці не чарадзеі сталі адкупіцелямі многіх з іх. І што ж станецца са светам, калі мы з усёй утрапёнасцю паверым у слабога чалавека?

— Маўчы, Вялес. Што ты ведаеш пра яго, слабога чалавека?

— Я ведаю, як цяжка ўрабляць яму зямлю. Як пакутліва жне ён спрадвечныя каласы, поячы іх сваімі тужлівымі песнямі, росячы іх сваім салёным потам. Як мінае час, і забывае ён пра зжатыя каласы. Змаўкаюць і губляюцца песні, складзеныя ад усёй душы, ад шчырага сэрца. Ён забывае ўсё. Бяздумна ідзе праз сваё жыццё, адно пакутуючы і шкадуючы. Павер жа, мой упэўнены брат, што гэта слабасць. Што чарадзей мацнейшы хаця б таму, што ніколі і не думаў скарыцца свайму лёсу.

— Я таксама ведаю яго, брат. Ведаю, як можа ён берагчы і абараняць тое, у што верыць. Яго, моцнага ў верным змаганні, немагчыма спыніць. Амаль немагчыма здабыць над ім перамогу, хай сабе і магутнай бессмяротнай зброяй. І ён не адмаўляецца ад свайго змагання, не адмаўляецца ніколі-ніколі. Нават калі бачыць, што ёсць сіла стакроць мацнейшая за ягоную, калі ягоная сіла патрабуе кроўнай прысягі, а разам з прысягай і жыцця. І нават тады ён не здраджвае, не падманвае. І нават паміраючы, ён не здаецца. Скажы мне, мой недаверлівы брат, што можа стаць мацнейшым за такое?

— Расчараванне. Страты і горыч, пакуты і адчай, што поўняць яго смяротнае сэрца так часта, як ідуць восенню дажджы. Ты не ездзіш у гэтакі час на сваёй грымотнай калясніцы і не бачыш, мой ваяўнічы брат, як гэты, кім ты так захапляўся, адмаўляецца ад барацьбы, веры, памяці — ад усяго таго, за што ўтрапёна змагаўся. Ты гаворыш так, бо ніколі не бачыў прыкрага раўнадушша, ад якога хочацца заплакаць самотнымі слязьмі.

— Што ж, паплач, мой слабы брат. Ты заўсёды быў слабым.

— Павер, грозны ваяр, што я не слабейшы за цябе.

— А чым спраўдзіш словы свае?

...Смяецца з мяне Дзіў, адкрывае раней неспазнанае. А мне здаецца, што перажываю я пачуцці твае, светлая чараўніца. Робіцца мне невыносна цяжка, так, як табе ў цёмнай ночы. Не вытрымаць позірк несмяротнага. Уладара нябеснага агню. Уладара агністай маланкі. Вялікіх агністых кветак. Што вам хмары, што вам бясхмар’е, агністыя кветкі. Вы ж ніколі не шукалі ў небе ласкавых сонечных промняў. Вы ж ніколі не чакалі подыху імклівых вятроў. А позірк несмяротнага такі харошы, добры. Няўжо гэта ты, грамаўнічны?

— Няўжо гэта ты, вялікі Грамаўнік? — прамаўляе здзіўлены Вялес. — Няўжо гэта тваё нялітасцівае і халоднае сэрца зрабіла добрым цудадзейнае зернейка. Не бачыў я большага цуда, не чуў я пра вялікшае дзіва. Не было такога на зямлі.

— Не было такога на зямлі, мой мудры брат. Веру і не веру я сам у гэты цуд, у гэтае дзіва. Толькі з гэтай часіны і да скону дзён буду я берагчы добрае цудадзейнае зернейка.

— Так, мой суровы брат. З ім ты адчуваеш сябе амаль чалавекам?

— Не гавары таго, чаго не разумееш, Вялес. Я буду берагчы цудадзейнае зер­нейка так, як ні бярог анішто на свеце. Дзеля гэтага свету і дзеля людзей я аддам цудадзейнае зернейка лепшаму чалавеку.

— Не рабі такога, брат мой, прашу цябе.

— Я аддам цудадзейнае зернейка лепшаму чалавеку, які пойдзе падарожнічаць па свеце. І будзе прыходзіць ён да людзей, і будуць тыя дзівіцца ягоным словам і справам. Але будзе абуджацца ў іхніх сэрцах дабрыня.

— Дзеля свету і людзей, што ж ты робіш, брат мой.

— Дзеля свету і людзей я гэта раблю, малодшы брат. Чарамі неба заклінаю.

— Чары зямлі, не папусціце такога. Чары свету, да вас звяртаюся.

— Чары свету, вам загадваю. Гэтага неслухмянага пакарайце.

— За што, брат мой?

За што ты так, грамаўнічны. Навошта цаляеш маланкай у свайго брата? Навошта адкрываеш мне такое, Дзіў. «На тое, што доўгімі, доўгімі стагоддзямі прыходзіў да мяне белы воўк. Мы з ім старэйшыя за Перуна ды Вялеса. Бачылі мы, як раслі Сварогавы сыны. І вучылі іх, вучылі мудрасці і цярпенню. Толькі ніколі не жылі сыны Сварогавы мірна. Пакутваў ад іх свет. Што ж, чарадзей, і багі памыляюцца». Паліла мяне сонца, гналі імклівыя вятры, пакрыўджана глядзелі самотныя хмары на мяне, начнога, дзіўнага-непрадказальнага. І казалі яны, казалі табе, чараўніца, і цэламу свету.

Нашто не паслухалася, чараўніца? Навошта пайшла за ветахам, навошта ўглядалася ў ягоны страшны твар? Чаму не пачула кляновага ліста? Прасіў ён цябе... Чаму адвярнулася ад гронкірабіны? Берагла яна цябе... Чаму выпусціла з рук дубовы лісточак? Захінаў ён цябе. Пайшла па мяккай асенняй сцяжынцы, ціха, бязгучна. І ніхто цяпер не пачуе цябе. Не памёр мудры Вялес, не можа памерці той, каму няма смерці. Не адступіўся ад сваёй волі. Закляў цудадзейнае зернейка. Закляў яго і Пярун, забараніў набліжацца да яго любому з чарадзейнага роду. І сталася пракляццем вялікае слова багоў... Толькі хто пра гэта дазнаецца, хто пра гэта пачуе?..

Я дазнаўся, я пачуў. Сталася пракляццем вялікае слова багоў для любога з чарадзейнага роду. Пракляцце назаўсёды страціць свае чары, калі адшукае чарадзей незвычайнае зернейка. Толькі як можна адшукаць вечную міласэрнасць, спагаду ды дабрыню? Смяешся з мяне, Дзіў. Здзекуешся злосна.

«Не, не смяюся, — шле мне свой адказ вешчы. Ціха, самотна. — Яна адшукала...»

***

«Памяць тваю адкрываю, а сэрца тваё адкрыць не змагу, — мовіць мне цяпер вешчы. — Не ноч, не ветах і не воўк уладараць тваім сэрцам. Толькі адзін ты ім уладарыш». Ці адзін, мудры Дзіў… Не вольны смяротны ў сваіх жаданнях, не можа загадаць ён свайму сэрцу. «А ці можа смяротны загадаць свету сваё жаданне? Ці можаш гэта ты, чарадзей?» Толькі ты, вялікі сын Сусветны, пра гэта скажаш… А я, смяротны, упэўнены, што свет не дае нам таго, чаго мы жадаем. «Але дае тое, што нам трэба. Чарадзей, яна думала не так». Не так… Яна верыла свету. «А ты, дзіўны ў свеце чарадзейным, непрадказальны ў свеце людскім, калі-небудзь зможаш паве-рыць хоць у адзін з іх?»