Час second-hand

Аднойчы падвёз у горад мужчына, гадоў пяцьдзясят яму, а можа, і больш, як і мне. Выпіўшы быў. Гаманкі. «Магілы шукаеце? Разумею, жывём на могілках, можна сказаць. А мы… Адным словам, у нас мінулае не любяць згадваць. Табу! Старыя памерлі, гэта нашы бацькі, а тыя, хто яшчэ жывы, маўчаць. У іх выхаванне, ведаеце, сталінскае. Гарбачоў, Ельцын… гэта сёння… А хто ведае, што будзе заўтра? Куды паверне…» Слова за слова, і я даведалася, што бацька ягоны быў афіцэрам, «пры пагонах». Пры Хрушчове хацеў адсюль з’ехаць, але яму не дазволілі. Усе давалі падпіску аб неразгалошванні дзяржаўнай таямніцы: і тыя, хто сядзеў, і тыя, хто саджаў. Ахоўваў. Нікога нельга было выпускаць, занадта яны ўсе шмат ведалі. Не выпускалі нават, чуў ён, тых, хто суправаджаў эшалоны з вязнямі. Быццам бы тут яны ўратаваліся ад вайны, але з вайны яны маглі вярнуцца, а адсюль ужо ніяк. Зона… сістэма… замыкала іх у сабе назаўсёды. Адбыўшы тэрмін, з’ехаць з гэтых праклятых месцаў маглі толькі блатары і крымінальнікі. Бандыты. Астатнія жылі потым разам, здаралася, што ў адным доме, у адным двары. «Эх, жыццё нашае, бляха!» — паўтараў. Прыгадаў выпадак са свайго дзяцінства… Як «сядзельцы» змовіліся і задушылі былога вертухая… за тое, што зверам быў… З п’яных вачэй бойкі ладзілі, ішлі адзін на аднаго сценкай. Бацька піў па-чорнаму. Напіваўся і плакаў: «Маць вашу! Усё жыццё язык на прышчэпцы. Мы — пясочак маленькі…» Ноч. Стэп. Удваіх едзем — дачка ахвяры і сын… як назваць… ката, ці што? Маленькага ката… Вялікія кбты без маленькіх ніяк не могуць. Іх патрабуецца шмат, тых, хто брудную працу будзе рабіць… Ну, вось мы сустрэліся… І пра што размаўляем? Пра тое, што нічога пра сваіх бацькоў не ведаем, маўчалі яны да самай смерці. Панеслі свае таямніцы з сабой. Але, відаць, зачапіла я мужыка, расхвалявала чымсьці моцна. Распавёў, што бацька ніколі не еў рыбу, бо рыба, казаў, чалавекам можа харчавацца. Кінь голага чалавека ў моры, праз некалькі месяцаў адны чысценькія косткі застануцца. Беленькія. Ведаў ён гэта… адкуль? Калі быў цвярозы, маўчаў, а п’яны кляўся, што ўсюды працаваў з паперамі. Рукі ў яго чыстыя… Хацелася б сыну ў гэта верыць. А чаго рыбу тады не еў? Ванітавала яго ад рыбы… Пасля смерці бацькі знайшоў ён дакументы, што некалькі гадоў служыў той каля Ахоцкага мора. Там таксама былі лагеры… (Маўчыць.) П’яны… разбалабоніўся… І глядзіць, глядзіць так на мяне, нават зрабіўся цвярозы. Працверазеў і спалохаўся. Я зразумела — спалохаўся. Штосьці раптам злоснае крыкнуў… у такім духу, што хопіць, маўляў, выкопваць мерцвякоў! Хопіць! Я зразумела… У іх… у дзяцей… ніхто падпіску не браў, але яны самі разумелі, што трэба трымаць язык за зубамі. На развітанне працягнуў руку. А я рукі не падала… (Заплакала.)

Я шукала да апошняга дня, шукала… І ў апошні дзень мне падказалі: «Схадзіце да Кацярыны Дзямчук. Старой хутка дзевяноста, а ўсё памятае». Правялі, паказалі. Я ўбачыла цагляны дом з высокім плотам. Пастукала ў брамку… Выйшла яна… старая-старая… амаль невідушчая. «Мне сказалі, што вы ў дзіцячым доме працавалі?» — «Я была настаўніцай». — «У нас настаўнікаў не было, а былі камандзіры». Нічога не адказала. Адышла і палівае са шланга грады. А я стаю… не сыходжу… не сыходжу я! Тады яна неахвотна правяла мяне ў дом: у святліцы — крыж з распяццем Хрыста, у куце абразок. Я ўспомніла голас… твар не ўзгадала, а голас… «Твая мама — вораг. Вас можна біць і нават забіць». Я пазнала яе! Ці вельмі хацела пазнаць? Магла не пытацца, але я спытала: «Можа, памятаеце мяне? Можа…» — «Не-не… нікога не памятаю. Маленькія вы былі, усе дрэнна раслі. А мы дзейнічалі па інструкцыі». Паставіла чай, прынесла коржыкаў… Я сядзела і слухала яе скаргі: сын алкаголік, і ўнукі п’юць. Муж даўно памёр, пенсія маленькая. Спіна баліць. Жыць у старасці сумна. Ну вось! Я падумала: ну вось… вось… І вось! Праз пяцьдзясят гадоў сустрэліся… Я ўявіла, што гэта яна… уявіла сабе… Сустрэліся — і што? І ў мяне — мужа няма, пенсія маленькая. Спіна баліць. Старасць і больш нічога. (Доўга маўчыць.)

Назаўтра я з’ехала… Што засталося? Здзіўленне… і крыўда… Толькі не ведаю — на каго? А стэп сніцца і сніцца, то ён сніцца мне ў снезе, то ў чырвоных маках. У адным месцы, дзе стаялі баракі — кавярня, у іншым — лецішчы. Каровы пасвяцца. Не трэба было вяртацца. Не! Так горка плачам, так пакутуем — а навошта? Навошта ўсё было? Ну яшчэ дваццаць… пяцьдзясят гадоў пройдзе… і затопчуць усё ў пыл, як быццам нас і не было. Застануцца два радкі ў падручніку па гісторыі. Абзац. Ужо мода на Салжаніцына мінае і на гісторыю паводле Салжаніцына. Раней за «Архіпелаг ГУЛАГ» саджалі ў турму. Чыталі ўпотай, перадрукоўвалі на машынцы, перапісвалі ад рукі. Я верыла… верыла, што калі тысячы людзей прачытаюць, то ўсё зменіцца. Прыйдзе пакаянне, будуць слёзы. А што выйшла? Усё, што пісалі ў стол, надрукавалі, усё, што таемна думалі, сказалі. І?! Ляжаць гэтыя кнігі на кніжных развалах, пыляцца. А людзі ідуць па сваіх справах… (Маўчыць.) Мы ёсць… і нас няма… Нават вуліцы, на якой я раней жыла, ужо няма. Была вуліца Леніна. Ужо ўсё іншае: рэчы, людзі, грошы. Новыя словы. Былі «таварышы», цяпер «спадары», але нешта «спадары» ў нас дрэнна прыжываюцца. Усе шукаюць у сябе дваранскія карані. Модна! Аднекуль зноў узяліся князі і графы. А раней ганарыліся, што з рабочых і сялян. Хрысцяцца ўсе і трымаюць пост. Абмяркоўваюць сур’ёзна — уратуе Расію манархія ці не ўратуе? Любяць цара, з якога ў сямнаццатым годзе кожная курсістка смяялася. Чужая мне краіна. Чужая! Раней, калі госці збіраліся, мы абмяркоўвалі кнігі, спектаклі… А цяпер: хто што купіў? Курс валюты? І анекдоты. Нічога не шкада, з усяго можна пасмяяцца. Усё смешна. «Тата, а хто такі Сталін?» — «Сталін быў наш правадыр». — «А я думаў, што правадыры бываюць толькі ў дзікуноў». У армянскага радыё пытаюцца: «Што засталося ад Сталіна?» Армянскае радыё адказвае: «Ад Сталіна засталіся дзве змены сподняга, пара ботаў, некалькі кіцеляў, адзін з іх святочны, чатыры рублі і сорак капеек савецкіх грошай. І гіганцкая імперыя». Другое пытанне: «Як рускі салдат да Берліна дайшоў?» — «А рускі салдат не такі смелы, каб адступаць». Я кінула хадзіць у госці. І на вуліцу рэдка выходжу. Што я там убачу? Свята Мамоны! Не засталося ніякіх каштоўнасцяў, акрамя кашалька. А я? Я — бедная, мы ўсе — жабракі. Усё маё пакаленне… былыя савецкія людзі… Ні рахункаў, ні нерухомасці. Рэчы ў нас таксама савецкія — капейкі ніхто не дасць. Дзе наш капітал? Усё, што ў нас ёсць, гэта — нашыя пакуты, тое, што мы перажылі. У мяне — дзве даведкі на звычайных

лісточках з вучнёўскага сшытка: «…рэабілітаваны…» і «…рэабілітаваная… у сувязі з адсутнасцю складу злачынства…» На тату і на маму. Калісьці… калісьці я ганарылася сынам… Ваенны лётчык, служыў у Афганістане. Сёння… ён на рынку гандлюе… Маёр. Два баявыя ордэны! Лавачнік!! Раней гэта называлася спекуляцыяй, а сёння бізнесам. У Польшчу — гарэлку і цыгарэты, лыжы, а назад — анучы. Барахло! У Італію — бурштын, адтуль — сантэхніку: унітазы, краны, вантузы. Цьфу! У нашай сям’і ніколі не было гандляроў! Імі пагарджалі! Няхай я абломак «саўка»… але гэта лепш, чым купі-прадай… Вось… я вам прызнаюся… Раней людзі мне падабаліся больш… Тыя людзі… яны былі свае… З той краінай я пражыла ўсю яе гісторыю. А да гэтай, што цяпер, я абыякавая, яна не мая. (Бачу — стамілася. Выключаю дыктафон. Аддае мне лісток з тэлефонам сына.) Вы прасілі… Сын раскажа… у яго сваё… свая гісторыя… Я ведаю, паміж намі бездань… Я ведаю… (Скрозь слёзы.) А цяпер пакіньце мяне. Я хачу быць адна.

Сын

Ён доўга не дазваляў уключыць дыктафон. Потым нечакана сам прапанаваў: «А вось гэта запішыце… Тут ужо — гісторыя, а не сямейныя канфлікты — бацькі і дзеці. Прозвішча не называйце. Я не баюся, але мне непрыемна».

…вам усё вядома… Але… што мы можам сказаць пра смерць? Нічога зразумелага… І-і… а-а… о-о! Абсалютна незнаёмае пачуццё… …Дагэтуль мне падабаюцца савецкія фільмы, ёсць у іх нешта такое, чаго не знойдзеш у сучасных фільмах. Я гэтае «нешта» таксама любіў. Любіў з дзяцінства. А што — не сфармулюю. Захапляўся гісторыяй, шмат чытаў, усе тады шмат чыталі, я чытаў пра чалюскінцаў і Чкалава… пра Гагарына і Каралёва… але я доўга нічога не ведаў пра 37-ы год. Аднойчы спытаў у маці: «Дзе памёр наш дзядуля?» — яна страціла прытомнасць. Бацька сказаў: «Ніколі больш маму пра гэта не пытай». Я быў акцябронкам, піянерам, не важна, верыў я ў гэта ці не. Можа, і верыў? Хутчэй не задумваўся… Камсамол. Песні ля вогнішча: