Час second-hand

І далей… (Закурвае.) Мара? Марыў быць вайскоўцам. Лётаць! Прэстыжна, прыгожа. Усе дзяўчаты марылі выйсці замуж за вайскоўца. Улюбёны пісьменнік — Купрын. Афіцэр! Прыгожая форма… геройскай смерцю! Мужчынскія п’янкі. Сяброўства. Гэта было прывабна, прымалася з юначым захапленнем. І бацькі падтрымлівалі. Мяне выхоўвалі па савецкіх кніжках: «чалавек вышэйшы за», «чалавека немагчыма», «чалавек — гэта гучыць годна». Расказвалі пра чалавека, якога няма… у прыродзе яго няма… Я дагэтуль не разумею, чаму ў той час было столькі ідэалістаў? А цяпер яны зніклі. Які ідэалізм у пакалення пэпсі? Прагматыкі. Скончыў вайсковае вучылішча і служыў на Камчатцы. На мяжы. Там, дзе толькі снег і сопкі. Адзінае, што мне заўсёды падабалася ў маёй краіне — гэта прырода. Пейзаж. Гэта — так! Праз два гады паслалі ў вайсковую акадэмію — скончыў з адзнакай. Чарговыя зорачкі! Кар’ера! Пахавалі б на лафеце з салютам… (З выклікам.) А цяпер? Змена дэкарацый… З савецкага маёра атрымаўся бізнесовец. Гандлюю італьянскай сантэхнікай… Напрарочыў бы мне гэта хтосьці дзесяць гадоў таму, я б гэтага настрадамуса нават біць не стаў — пасмяяўся б. Я быў абсалютна савецкі — любіць грошы брыдка, любіць трэба мару. (Закурвае і маўчыць.) Шкада… забываецца многае… забываецца, таму што занадта хутка ўсё адбываецца. Калейдаскоп. Спачатку я палюбіў Гарбачова, потым у ім расчараваўся. Хадзіў на дэманстрацыі і крычаў разам з усімі: «Ельцын — так! Гарбачоў — не!» Крычаў: «Шосты артыкул — прэ-эч!!» І нават расклейваў нейкія ўлёткі. Гаварылі і чыталі, чыталі і гаварылі. Чаго мы хацелі? Нашыя бацькі хацелі ўсё выказаць і ўсё чытаць. Яны марылі жыць пры гуманным сацыялізме… з чалавечым тварам… А маладыя? Мы… Мы таксама марылі пра свабоду. Але што гэта такое? Адны тэорыі… Хацелі жыць як на Захадзе. Слухаць іх музыку, гэтак жа апранацца, ездзіць па свеце. «Перемен… мы ждём перемен…» — спяваў Віктар Цой. Куды несліся — не разумелі. Усе марылі… А ў прадуктовых крамах стаялі адны трохлітровыя слоікі з бярозавым сокам і марынаванай капустай. Пачкі лаўровага ліста. Талоны на макароны, алей, крупы… на тытунь… У чарзе па гарэлку маглі забіць! Але надрукавалі забароненага Платонава… Гросмана… Вывелі войскі з Афганістана. Я застаўся жывы, я думаў, што мы ўсе, хто там быў, — героі. Вярнуліся на Радзіму, а Радзімы няма! Замест Радзімы — новая краіна, пляваць ёй на нас! Армія развальвалася, вайскоўцаў сталі ачарняць, ганіць. Забойцы! З абаронцаў ператварыліся ў забойцаў. На нас павесілі ўсё: і Афганістан, і Вільню, і Баку. Усю кроў. Увечары хадзіць па горадзе ў вайсковай форме было небяспечна, маглі пабіць. Людзі злосныя, таму што — ні ежы, ні рэчаў. Ніхто нічога не разумее. У палку ў нас самалёты не лёталі — не было паліва. Экіпажы сядзелі на зямлі — у карты рэзаліся, гарэлку жэрлі. На афіцэрскую зарплату можна было купіць дзесяць боханаў хлеба. Адзін сябар застрэліўся… другі… Сыходзілі з войска, разбягаліся хто куды. Ва ўсіх — сем’і… у мяне — двое дзяцей, сабака і кот… Як жыць? Сабаку перавялі з мяса на тварог, самі тыднямі елі адну кашу. Усё гэта з памяці знікае… Так, трэба запісваць, пакуль нехта яшчэ нешта памятае. Афіцэры… Мы па начах разгружалі вагоны, працавалі вартаўнікамі. Асфальт залівалі. Разам са мной завіхаліся кандыдаты навук, дактары, хірургі. Нават піяніста з філармоніі памятаю. Я навучыўся класці керамічную плітку і ўсталёўваць браніраваныя дзверы. І гэтак далей… далей… Пачаўся бізнес… хто вёз камп’ютары… хто джынсы «варыў»… (Смяецца.) Двое дамаўляюцца: адзін купляе цыстэрну віна, іншы прадае. Згода! Адзін ідзе шукаць грошы, а другі думае, дзе дастаць цыстэрну віна. І анекдот, і праўда. Да мяне таксама такія прыходзілі: красоўкі драныя, а прадавалі верталёт… (Паўза.)

Але мы жывем! Жывем… І краіна жыве! А што мы ведаем пра душу? Толькі тое, што яна ёсць. Я… мае сябры… у нас усё нармальна… У аднаго — будаўнічая фірма, у другога — прадуктовая крамка — сыр, мяса, каўбасы, трэці мэбляй гандлюе. У кагосьці капітал за мяжой, у кагосьці дом на Кіпры. Адзін — былы кандыдат навук, другі — інжынер. Разумныя, адукаваныя людзі. Гэта ў газетах малююць «новага рускага» з залатым ланцугом кілаграмаў на дзесяць, у машыне ў яго бампер залаты, а колы срэбныя. Фальклор! У паспяховым бізнесе ўбачыш каго хочаш, толькі не дурня. Ну вось, мы збяромся… Прыносім дарагі каньяк, але п’ём гарэлку. П’ём гарэлку і на світанні п’яныя абдымаемся і гарлаем камсамольскія песні:

 Успамінаем, як студэнтамі ездзілі «на бульбу» і смешныя выпадкі з армейскага жыцця. Успамінаем, карацей, савецкі час. Разумееце? А канчаюцца размовы заўсёды так: «Беззаконне сёння. Сталін нам патрэбны». Хоць у нас, кажу вам, усё добра. Што гэта? Узяць мяне… Для мяне сёмага лістапада — свята. Я святкую нешта вялікае. Мне яго шкада, нават вельмі шкада. Калі шчыра… З аднаго боку, настальгія, а з другога боку, страх. Усе хочуць з’ехаць, зваліць з краіны. Зарабіць «бабкі» — і зваліць. А нашыя дзеці? Усе мараць вывучыцца на бухгалтараў. А спытайце ў іх пра Сталіна… Начыста адсекла! Прыблізнае ўяўленне… Я даў сыну пачытаць Салжаніцына — ён увесь час смяяўся. Чую! — смяецца. Для яго абвінавачванне, што чалавек быў агентам трох разведак, ужо смешна. «Тата… Ніводнага пісьменнага следчага, у кожным слове — арфаграфічная памылка. Нават слова «расстраляць» яны пішуць няправільна…» Ён ніколі не зразумее мяне і маю маці, таму што ён ні дня не жыў у савецкай краіне. Я… і мой сын… і мая маці… Мы ўсе жывём у розных краінах, хаця ўсё гэта — Расія. Але мы жахліва адзін з адным спалучаныя. Жахліва! Усе адчуваюць сябе падманутымі… …Сацыялізм — гэта алхімія. Алхімічная ідэя. Ляцелі наперад, а прыехалі невядома куды. «Да каго звярнуцца, каб уступіць у камуністычную партыю?» — «Да псіхіятра». А ім… нашым бацькам… маёй маці… хочацца пачуць, што яны пражылі вялікае і не бяздарнае жыццё і верылі ў тое, у што варта верыць. А што яны чуюць? Яны чуюць з усіх бакоў, што іх жыццё поўнае гаўно і ў іх нічога не было, акрамя іх жудасных ракет і танкаў. Гатовыя былі перамагчы любога ворага. І перамаглі б! Але без усялякай вайны ўсё загінула. Ніхто не можа зразумець — чаму? Тут трэба думаць… А думаць не вучылі. Усе памятаюць толькі страх… і гавораць пра страх… Я недзе чытаў, што страх — гэта таксама форма любові. Здаецца, гэтыя словы належаць Сталіну… Сёння ў музеях пуста… А цэрквы поўныя, бо ўсім нам патрэбны псіхатэрапеўты. Псіхатэрапеўтычныя сеансы. Вы думаеце, Чумак і Кашпіроўскі лечаць цела? Яны лечаць душу. Сотні тысяч людзей сядзяць каля тэлевізара і слухаюць іх як загіпнатызаваныя. Гэта — наркотык! Страшэннае пачуццё адзіноты… пакінутасці… Ва ўсіх — ад таксіста і клерка ў офісе да народнага артыста і акадэміка. Усе жахліва самотныя. І гэтак далей… так… Жыццё цалкам змянілася. Свет цяпер падзяліўся па-іншаму: не на «белых» і «чырвоных», не на тых, хто сядзеў і хто саджаў, хто чытаў Салжаніцына і хто яго не чытаў, а на тых, хто можа купіць і хто не можа. Вам гэта не падабаецца? Не падабаецца… ясная рэч… І мне… не падабаецца… Вы і нават я… мы былі рамантыкамі… А наіўныя шасцідзясятнікі? Секта сумленных людзей… Верылі, што камунізм лясне і рускі чалавек адразу ж кінецца вучыцца свабодзе, а ён кінуўся вучыцца жыць. Жыць! Усё пакаштаваць, лізнуць, адкусіць. Вось смачная ежа, вось моднае адзенне… падарожжа… Ён захацеў убачыць пальмы і пустыню. Вярблюдаў… А не гарэць і згараць, не бегчы ўвесь час кудысьці з паходняй і сякерай. Не, проста жыць, як іншыя жывуць… У Францыі і Манака… Бо можна і не паспець! Далі зямлю, але могуць забраць, дазволілі гандляваць, але могуць пасадзіць. І фабрыку адбяруць, і крамку. Свідруе мазжачок гэты страх. Свідруе. Якая гісторыя?! Трэба хутчэй грошы зарабляць. Ніхто не думае ні пра што вялікае… грандыёзнае… аб’еліся вялікім! Хочацца чалавечага. Нармальнага. Звычайнага… ну звычайнага, разумееце! А пра вялікае можна ўспомніць так… пад гарэлачку… Першыя ў космас паляцелі… І танкі кляпалі найлепшыя ў свеце, але не было пральнага парашку і туалетнай паперы. Гэтыя праклятыя ўнітазы заўсёды цяклі! Поліэтыленавыя пакеты мылі і сушылі на балконе. А відэамагнітафон у хаце быў накшталт асабістага верталёта. Хлопец у джынсах — не зайздрасць да яго, а дэкаратыўная цікавасць… Экзотыка! Вось яна — адплата! Гэта была адплата за ракеты і касмічныя караблі. За вялікую гісторыю! (Паўза.) Я вам тут нагаварыў… Усе сёння хочуць гаварыць, але ніхто адзін аднаго не чуе… …У бальніцы… побач з маці ляжала жанчына… Калі я заходзіў у палату, спачатку бачыў гэтую жанчыну. Аднойчы я назіраў, як яна хацела нешта сказаць сваёй дачцэ — не змагла: м-ма… м-му… Прыйшоў муж, яна паспрабавала гаварыць з ім — не атрымалася. Павярнулася да мяне: м-ма… І тады яна дацягваецца да сваёй мыліцы і, разумееце, пачынае біць ёю па кропельніцы. Па ложку… Яна не адчувала, што яна б’е… ірве… Яна хацела гаварыць… Ну а з кім сёння можна пагаварыць? Скажыце мне — з кім? А чалавек у пустэчы жыць не можа… …Я ўсё жыццё любіў свайго бацьку… Ён старэйшы за маці на пятнаццаць гадоў, быў на вайне. Але вайна яго не зламала, як іншых, не прывязала да сябе як да самай значнай падзеі жыцця. Дагэтуль ходзіць на паляванне, рыбалку. Танцор. Двойчы быў жанаты, і абодва разы з прыгожымі жанчынамі. Дзіцячы ўспамін… Ідзём у кіно, бацька мяне спыняе: «Паглядзі, якая ў нас мама прыгожая!» У яго ніколі не было жывёльнага гонару вайны, які ёсць у мужчын, якія ваявалі: «Стрэліў. Заваліў. Мяса з яго палезла, як з мясарубкі». Успамінае нейкія бяскрыўдныя рэчы. Глупствы. Як у Дзень Перамогі яны з сябрам пайшлі ў вёску да дзевак і ўзялі ў палон двух немцаў. Тыя ў вясковы сарцір залезлі, у яму па горла. Расстраляць шкада! — вайна ж скончылася. Настраляліся. А падысці блізка немагчыма… Бацьку пашанцавала: на вайне маглі забіць — не забілі, да вайны маглі пасадзіць — не пасадзілі. У яго быў старэйшы брат — дзядзька Ваня. У таго інакш усё склалася — у яжоўскія… трыццатыя… выслалі на руднікі пад Варкуту. Дзесяць гадоў без права перапіскі. Жонка, зацкаваная таварышамі па службе, выкінулася з пятага паверху. Сын з бабуляю рос. Але дзядзька Ваня вярнуўся… Вярнуўся з высахлай рукою, без зубоў і з раздзьмутай печанню. Стаў зноў працаваць на сваім заводзе, на той жа пасадзе, і сядзеў ён у тым жа кабінеце, за тым самым сталом… (Зноў закурвае.) А насупраць яго сядзеў той, хто на яго данёс. Усе ведалі… і дзядзька Ваня ведаў, што той данёс… Як і раней, яны хадзілі на сходы і дэманстрацыі. Чыталі газету «Правда», ухвалялі палітыку партыі і ўрада. На святы пілі гарэлку за адным сталом. І гэтак далей… Гэта — мы! Нашае жыццё! Мы такія… Уявіце сабе ката і ахвяру Асвенціма, якія сядзяць у адным кабінеце і якія ў адным акенцы бухгалтэрыі атрымліваюць заробак. З аднолькавымі ордэнамі пасля вайны. А цяпер і з аднолькавымі пенсіямі… (Маўчыць.) Я сябрую з сынам дзядзькі Вані. Ён не чытае Салжаніцына, і ніводнай кнігі пра лагер у ягонай хаце няма. Сын чакаў бацьку, але вярнуўся нехта іншы… вярнуўся чалавечы абломак… Скамечаны, сагнуты. Неўзабаве згас. «Ты не ведаеш, як можна баяцца, — казаў ён сыну. — Ты не ведаеш…» У яго на вачах следчы… здаравенны мужык… сунуў у парашу галаву чалавека і трымаў там, пакуль той не захлынуўся. А дзядзьку Ваню… яго голага падвешвалі да столі, а ў нос, у рот — ва ўсе дзіркі, якія ў нас ёсць, залівалі нашатырны спірт. Следчы мачыўся яму ў вуха і крычаў: «Ты разумных… Разумных успамінай!» І дзядзька Ваня успамінаў… Усё падпісаў. А не ўспомніў бы і не падпісаў — і яго б галавой у парашу. Потым ён некаторых з тых, каго ўспомніў, там, у бараках сустрэў… «Хто данёс?» — варажылі яны. Хто данёс? Хто… Я — не суддзя. І вы не суддзя. Дзядзьку Ваню прыносілі ў камеру на насілках, мокрых ад крыві і мачы. Ва ўласным гаўне. Я не ведаю, дзе чалавек канчаецца… А вы ведаеце?