Час second-hand

…Яго закінулі да блатных. Хлопчык… Што там было, не даведацца нікому і ніколі… …Невыказная паўночная прыгажосць! Маўклівы снег… і светла ад яго нават ноччу… А ты — працоўная жывёліна. Цябе выціскваюць у прыроду, вяртаюць кудысьці назад. «Катаванне прыгажосцю», — ён называў гэтак. Яго ўлюбёная прымаўка: «Кветкі і дрэвы ў Яго атрымаліся лепшыя за людзей».

…Пра каханне… Як было ў яго ўпершыню… Яны працавалі ў лесе. Паўз іх вялі калону жанчын на працу. Жанчыны ўбачылі мужчын, спыніліся — і ні з месца. Начальнік варты: «Давай наперад! Наперад».

Жанчыны стаяць. «Наперад, вашу маць!» — «Грамадзянін начальнік, пусціце да мужыкоў, не можам больш. Выць будзем!!» — «Вы што? Ашалелі!! Адурэлі!» Стаяць: «Нікуды не пойдзем». Каманда: «Паўгадзіны вам. Разысціся!!» Умомант калона рассыпалася. Але вярнуліся ўсе своечасова. Дакладна. Вярнуліся шчаслівыя. (Маўчыць.) Дзе жыве гэтае шчасце?

…Ён там пісаў вершы. Хтосьці данёс начальніку лагера: «Піша». Начальнік паклікаў да сябе: «Складзі мне любоўны ліст у вершах». Успамінаў, што начальнік прасіў і саромеўся. Дзесьці на Урале жыло ягонае каханне.

…Дадому вяртаўся на верхняй паліцы. Цягнік ехаў два тыдні. Па ўсёй Расіі. Ён ляжаў увесь час наверсе, баяўся спусціцца ўніз. Пакурыць выходзіў уначы. Страх: пасажыры пачастуюць чымнебудзь — расплачацца. Язык размякне. І яны даведаюцца, што ён з лагера… Прынялі яго далёкія бацькавы сваякі. У іх была маленькая дзяўчынка. Ён абняў яе, і яна заплакала. Нешта ў ім такое было… Ён быў страшэнна самотны чалавек… І са мной. Я ведаю: са мной таксама…

Абвяшчаў цяпер усім, з гонарам: «У мяне сям’я». Кожны дзень дзівіўся нармальнаму сямейнаму жыццю, наогул жа, вельмі гэтым ганарыўся. Але страх… усё роўна страх… не ўмеў без яго жыць. Страх. Прачынаўся начамі, узмакрэўшы ад жаху: не дапіша кнігу (пісаў кнігу пра бацьку), не атрымае новую замову на пераклад (тэхнічны перакладчык з нямецкай), не пракорміць сям’ю. А раптам я пайду ад яго… Спачатку страх, а пасля няёмкасць за гэты страх. «Глеб, я цябе кахаю. Калі ты захочаш, каб я дзеля цябе танчыла ў балеце, я буду. Я на ўсё здатная дзеля цябе». У лагеры ён выжыў, а ў звычайным жыцці — шараговы міліцыянт, спыніўшы машыну, мог давесці яго да інфаркту… ці званок з домакіраўніцтва… «Як жа ты застаўся там жывы?» — «Мяне ў дзяцінстве вельмі любілі». Нас ратуе колькасць атрыманай любові, гэта наш запас трываласці. Вось… Толькі любоў нас ратуе. Любоў — гэта вітамін, без якога чалавек не здольны жыць, у яго згортваецца кроў, спыняецца сэрца. Я была медсястрой… нянькай… Акторкай… Я была ўсім.

Нам пашанцавала, я лічу… Час быў важны… Перабудова! Адчуванне свята, вядома. Здавалася, што вось-вось кудысьці ўзляцім. Паветра набрыняла свабодай. «Глеб, гэта твой час! Можна ўсё напісаць. Надрукаваць». Перш за ўсё, гэта быў іхні час… час шасцідзясятнікаў… Іх трыумфу. Я бачыла яго шчаслівым: «Я дажыў да поўнай перамогі антыкамунізму». Самае галоўнае здарылася, пра што ён марыў: камунізм паваліўся. Хутка прыбяруць бальшавіцкія помнікі і ленінскі саркафаг на Чырвонай плошчы, вуліцы не будуць насіць імёны забойцаў і катаў… Час надзеяў! Шасцідзясятнікі — няхай цяпер што заўгодна пра іх кажуць, а я іх усіх люблю. Наіўныя? Рамантыкі? Так!!! Цэлымі днямі чытаў газеты. Хадзіў раніцай у шапік «Саюздрук» каля нашага дома. З вялікай гаспадарчай торбай. Слухаў радыё і глядзеў тэлевізар. Безупынку. Тады ўсе былі такімі вар’ятамі. Сва-бо-да! П’янкое само гэтае слова. Усе мы выраслі на «самвыдаце» і «тамвыдаце». На слове мы выраслі. На літаратуры. Як мы гаварылі! Як усе тады добра гаварылі! Я гатую абед ці вячэру, ён сядзіць побач, з газетай, і мне зачытвае: «Сюзан Зонтаг: камунізм — гэта фашызм з чалавечым тварам… Яшчэ… яшчэ паслухай…» Прачытала з ім Бярдзяева… Хайека… Як жа мы раней жылі без гэтых газет і кніг? Калі б мы раней гэта ведалі… Усё было б інакш… У Джэка Лондана ёсць апавяданне на гэтую тэму: жыць можна і ва ўтаймавальнай кашулі, трэба толькі скурчыцца, сціснуцца і прывыкнуць. І нават можна бачыць сны. Гэтак мы жылі. Ну, а як цяпер будзем жыць? Я не ведала — як? — але ўяўляла, што мы ўсе будзем жыць добра. Ніякіх сумневаў… А пасля смерці знайшла ў яго дзённіку запіс:

(Задумалася.) У яго, відаць, былі сумневы… Але так хацелася новага. Добрага і светлага, вельмі справядлівага. Бегалі шчаслівыя на ўсе дэманстрацыі і мітынгі… Да таго часу натоўпу я баялася. Людзізму. Мне блага было ад натоўпу, ад гэтых святочных шэсцяў. Сцягоў. А тут усё мне падабалася… вакол такія родныя твары… Я гэтыя твары ніколі не забуду! Сумую па тым часе, шмат хто, я ведаю, сумуе. Першая нашая турпаездка з ім за мяжу. У Берлін. Пачуўшы расійскую мову, да нашай групы падышлі дзве маладыя немкі: «Рускія?» — «Так». — «Перабудова! Горбі!» — Сталі яны абдымаць нас. Я вось думаю: дзе тыя твары? Дзе тыя прыгожыя людзі, якіх я бачыла ў дзевяностыя гады на вуліцах? Яны што, усе з’ехалі?

…Калі я даведалася, што ў яго рак, я ўсю ноч плакала, а раніцай панеслася да яго ў бальніцу. Сядзеў на падваконні, жоўты і вельмі шчаслівы, ён заўсёды быў шчаслівы, калі нешта змянялася ў жыцці. То лагер быў, то высылка была, то потым воля пачалася, а вось зараз яшчэ нешта такое… Смерць як яшчэ адна перамена… «Баішся, што памру?» — «Баюся». — «Ну па-першае, я табе нічога не абяцаў. А па-другое, гэта будзе не так хутка». — «Праўда?» Я, як заўсёды, яму паверыла. Тут жа выцерла слёзы і пераканала сябе, што мне зноў трэба яму дапамагчы. Больш не плакала… да самага канца не плакала… Прыходзіла раніцай у палату, і тут пачыналася нашае жыццё, то мы жылі дома, а цяпер жывём у бальніцы. Паўгода яшчэ пражылі ў анкацэнтры…

Мала чытаў. Больш расказваў… Ён ведаў, хто на яго данёс. Хлопчык адзін… займаўся з ім у гуртку Дома піянераў. Ці то ён сам, ці яго прымусілі напісаць ліст: лаяў таварыша Сталіна, апраўдваў бацьку, «ворага народа». Следчы на допыце гэты ліст яму паказаў. Усё жыццё Глеб баяўся… Баяўся, што даносчык даведаецца, што ён ведае… Калі яму перадалі, што ў таго нарадзілася непаўнавартаснае дзіцё, ён спалохаўся — а раптам гэта адплата? Так выйшла, што мы нават пэўны час жылі побач, часта сустракаліся на вуліцы. У краме. Віталіся. Глеб памёр, і я распавяла пра гэта нашай агульнай сяброўцы… Яна не паверыла: «Н.? Не можа быць, ён так добра заўсёды гаворыць пра Глеба, як яны сябравалі ў дзяцінстве». Я зразумела, што мушу маўчаць. Вось… Для чалавека гэткая веда небяспечная… Ён гэта разумеў… Лагернікі да нас у дом прыходзілі рэдка, не шукаў ён іх. Калі яны з’яўляліся ў доме, я адчувала сябе чужой, яны прыходзілі адтуль, дзе мяне яшчэ не было. Ведалі пра яго больш, чым вядома было мне. Я выявіла, што ў яго ёсць яшчэ нейкае жыццё… Я зразумела, што жанчына можа расказаць пра свае прыніжэнні, а мужчына — не, жанчыне лягчэй прызнацца, таму што дзесьці глыбока яна гатовая да гвалту, нават вось сам палавы акт… Кожны месяц жанчына пачынае жыццё нанова… гэтыя цыклы… Сама прырода ёй дапамагае. Сярод жанчын, якія сядзелі ў лагерах, шмат адзінокіх. Я мала бачыла такія пары, каб абодва — ён і яна — адтуль. Іх не аб’ядноўвала, а раз’ядноўвала нейкая таямніца. Мяне яны называлі «дзетачка»… «Табе цікава з намі? — пытаўся Глеб, калі госці сыходзілі. «Што за пытанне?» — крыўдзілася я. — «Ведаеш, чаго я баюся? Калі гэта было цікава, у нас быў кляп у роце, а цяпер, калі мы можам усё расказаць, ужо позна. Ніхто ўжо не слухае. Не чытае. Выдаўцам прыносяць новыя рукапісы пра лагеры, яны вяртаюць іх, не чытаючы: «Ізноў Сталін і Берыя? Не камерцыйны праект. Чытач ужо аб’еўся».

…Прывык паміраць… Не баяўся гэтай маленькай смерці… Брыгадзіры-блатныя прадавалі іх пайкі хлеба, прайгравалі ў карты, і яны елі бітум. Чорны бітум. Многія гінулі — склейваўся страўнік. А ён проста перастаў есці, толькі піў.