Над Бугам: выбранае

Прытульнае месца пад дзедавым дубам, ці, як пачалі зваць яго, Ядвісіным дубам, вечна тут яна са сваімі цялятамі.

Пад дубам добра і ў дождж, добра і ў жаркі дзень. Палягуць цяляты ў цяньку, вакол дуба, аблізваюць свае халодныя пысы і - смешныя-смешныя - жвачку жуюць, нібыта яны ўжо вялікія.

Часам прыйдзе сюды пан Антось. Худы, танклявы, з празрыстым, жаўтлявым тварам; ён сядзіць маўкліва і час, і другі, усё пазірае на трапяткое марыва, на сінявую смугу над лесам, над полем. Сядзіць, перацірае ў пальцах якую кветку, часам запытае Ядвісю:

- Ну, як жа твае справы?

- А добра, - усміхнецца дзяўчынка.

- Ты б хаця вот дзедаву магілу прыглядзела б.

- А я гляджу.

І сапраўды, прыгожа на дзедавай магіле. Бледныя бяссмертнікі на ёй, жоўты пясочак, тонкі вянок з чырвоных купалак.

Часам нечая рука руйнавала магілку, раскідвала дзёран, таптала вянкі. Ціха плакала тады Ядвіська, не ведаючы, што ж ёй рабіць. Але, як заўсёды, прыходзіў пан Антось, і яны разам папраўлялі магілу, носячы з блізкіх кустоў зялёны дзёран, свежага пяску ад ракі. Часам прыходзілі пад дуб да пана Антося зусім незнаёмыя ёй людзі. Яны нешта глядзелі на яе, нешта казалі аб ёй пану Антосю. Пан Антось усміхаўся і гаварыў:

- То пры ёй можна, яна свая...

Канечне, яна свая, колькі-то разоў заступаўся за яе пан Антось. І яны аб многім чым гаварылі, толькі Ядвіська нічога не разумела ў тых гутарках, ды і што цікавага, калі гавораць між сабою дарослыя людзі - аб хлебе, аб працы, аб чорных днях! Часам прыходзілі сюды і знаёмыя людзі з панскага двара: рабочыя з пільні, з панскага бровара. Яны ўсміхаліся Ядвісьцы, як старыя знаёмыя, і ўсё казалі:

- А ты ж расцеш, Ядвіська. Глядзі, якая вялікая!

І Ядвіська чырванела ад тых слоў і глядзела на сваю рваную спаднічку, якая і сапраўды за лета нібы ўкарацела крыху.

Усё часцей і часцей збіраліся людзі пад дубам. І калі сабралася аднаго разу аж некалькі чалавек, то адбыліся ў той дзень зусім ужо цікавыя падзеі. Проста з захаду сонца праляцела некалькі вялізных птушак. Яны праляцелі аж над самым дубам. Тады дрыжала ўся зямля, упала некалькі галінак з буслава гнязда, і ў вялікім страху разбегліся Ядвіськіны цяляты, нарабіўшы ёй багата клопату. І калі яна кінулася да іх, каб сабраць на месца, то набралася сама вялікага страху. Над самай станцыяй - а яна відаць адсюль як на далоні - узвіліся высока ў неба чорныя клубы дыму з агнём, і нешта страшнае, грымотнае страсянула зямлю і неба, аж асыпаліся адуванчыкі на мяжы, куды ўпала ад страху Ядвіська. А вялікія птушкі ляцелі ўжо назад, яны ляцелі зноў над дубам, і Ядвіська дужа баялася, каб не зачапілі яны буслава гнязда, - дзе ж то будзе тады начаваць ён? Людзі ж пад дубам былі дужа сур'ёзныя, але ж яе, Ядвіську, яны запыталі жартаўліва:

- Ну што, спужалася? Бачыла птушак?

- То ж самалёты, - адказала Ядвіська.

- Так, самалёты...

У графскім двары людзі хадзілі ўзрушаныя, сабіраліся купкамі, спрачаліся, перашэптваліся. Пан Зыгмунт сілком ганяў людзей у касцёл, каб паслухалі святога слова. Ён хадзіў спачатку козырам, да неймавернага бляску нацёр свае рудыя халяўкі, нафабрыў вусы, і яны стаялі каляныя, закручастыя, не раўнуючы, як рогі бугая з панскага статка. Ён задзіраўся з кожным, кідаўся біцца, да крыві збіў старога вартаўніка саду, намерыўся быў нават на цётку Зосю пайсці з кулакамі, усім пагражаў турмой і самымі страшнымі карамі. Але праходзілі дні, і разам з імі праходзіў ваяўнічы настрой пана Зыгмунта. Абвісалі і кудзеліліся вусы, нязграбнымі рабіліся рудыя халяўкі. А аднаго вечара ён вярнуўся да кухні цёткі Зосі ледзь жывым. Адзін толькі гальштук вісеў на шыі ды матляліся абрыўкі камізэлькі, парваныя рукавы пінжака. Людзі, што сабраліся ў кухні, не зварочваючы ніякай увагі на пана Зыгмунта, весела гаварылі пра апошнія навіны - выгодаўцы збілі на мэтлух пана Зыгмунта. А яшчэ большыя навіны - нібыта будзе з усходу войска чырвонае, нібы людзі казалі, што за колькі станцый чуваць, як грымяць на ўсходзе чырвоныя гарматы. Пан Зыгмунт слухаў гэтыя гутаркі, маўчаў, як сцяна, і ўсё выскубваў рудыя валасіны на сваёй шчацэ, відаць, ад злосці скуб іх.

Тады графскія парабкі пашкадавалі яго, жартаўліва параілі:

- Ты б, яснавяльможны пане Зыгмунт, схадзіў бы ў цырульню ды пагаліўся б крыху, за рудой барадой не відаць румянцу ў пана, зачым пану ўласнай рукой псаваць панскае цела...

Як ашпараны варам, падскочыў ён на палатках, узняўся, і, матляючы жылаватымі кулакамі, ён так закрычаў, што аж перапужалася была Ядвіська, якая забралася на печ, каб не замінаць залішне людзям.

- Павешаем, павешаем!.. - крычаў пан Зыгмунт. - Усіх вас на адну асіну... Даўно ведаў я, што прадалі вы Пана Бога і ясную Польшчу, граеце ў дудку бальшавікову... Будзе заўтра войска наша, будзе вам смерць, будзе турма, пазнаеце, што то ёсць за маці Польшча! Бунтаўшчыкі!

Спакойна падышоў да яго стары каваль Андрэй, паважна пасадзіў прамоўцу.

- Цыц, пане Зыгмунт, цыц! Лепш выпі халоднай вады ды паеш капусты з грохам. Зачым так хвалявацца пану, хваляваць такое кволае сэрца, якое так любіць людзей, што не шкадуе для іх нават панскай асіны?..

Ён паднёс пану Зыгмунту конаўку халоднай вады.

Адной рукой клаў на зямлю Андрэй стаенных панскіх жарабкоў. З вялікім страхам пазіраў на гэтую руку пан Зыгмунт. А што, як плясне гэтая рука меднай конаўкай ды па яго, пана Зыгмунта, ілбе!

Але Андрэй мірна прасіў:

- Ну пі ж, не шкадуй панскай вадзіцы!

І пан Зыгмунт пакорна піў, абмачыўшы рудыя вусы, рудую шчаціну барады. Аж ляскалі аб медную конаўку зубы пана ад страху, і ўвесь яго твар, блудлівыя вочы, зліплыя ад вады вусы нагадвалі мокрую пацучыную морду. Пан Зыгмунт тросся ад страху.

А перад самай раніцай усчалася вялікая беганіна ў садзе, у парку, каля графскага дома. Нават Ядвіся, якой боязна было адной заставацца ў хаце, накінула кажушок на плечы і прыбегла да панскага ганка. Людзей тут было, людзей! Батракі ўсе, рабочыя з пільні, нават прыбеглі людзі з Выгодаў. Тыя дык проста з косамі. На паркавай алеі, што вяла на дарогу, стаяла некалькі запрэжаных панскіх карэт. Вакол іх мітусіліся людзі. Ля параднай брамы стаялі пан Антось з ружжом, каваль Андрэй з вялізнымі жалезнымі абцугамі. Ён размахваў імі перад галоўным графскім фурманам. Той мармытаў нешта і нехаця распрагаў коні. З панскіх асветленых пакояў, апіраючыся на плячо пана Зыгмунта, выйшаў сам граф. Пан Зыгмунт нёс яго парасон і невялічкі куфэрак. Граф стаў на ганку. Быў ён бледны, узрушаны. І ніяк не мог пачаць слова, аж тросся ўвесь. Пашавеліць, пашавеліць языком - і нічога не выходзіць. Толькі і ўдалося яму праказаць:

- Вон, галганы... Пастраляю...

І не паспелі адказаць яму, пачаў хіліцца граф, і каб не падтрымаў яго пан Зыгмунт, то бразнуўся б ён пластам на каменныя сходкі ганка. Пан Зыгмунт асцярожна апусціў яго на ганак, нечага зняў шапку, потым палажыў тут жа графскі парасон і куфэрак і бачком, бачком падаўся з ганка, за дом, у густыя паркавыя алеі, падалей ад людзей. Усе падышлі да ганка. Каваль Андрэй, агледзеўшы графа, спакойна праказаў да ўсіх:

- Стары пан загадаў усім доўга жыць... Ну што ж, то і добра зрабіў, нам клопату меней...

Некаторыя знялі шапкі. Што ні гавары, усё ж нябожчык. А другія сказалі, што хоць і нябожчык, але вялікім сабакам быў у жыцці, і калі б сам не памёр, то не грэх і дапамагчы яму ў гэтай важнай справе.

Графскіх коней распрэглі. Маладую графіню з нашчадкамі адвялі назад у дом, туды ж адвялі і ўсіх графскіх нахлебнікаў. Калі адчынялі парадныя дзверы, адтуль кінуўся агромністы графскі пёс, мышасты, у плямінах. З шалёным брэхам кінуўся ён на каваля Андрэя. Той жалезнымі абцугамі як дасць яму паміж воч, толькі і вякнуў пёс панскі і грузна пакаціўся па ганкавых сходках, аж пад самыя ногі Ядвісі.

Аж ускрыкнула ад страху Ядвіська, ногі замлелі, не скрануцца ёй з месца. Але пёс ляжаў нерухома, і, прыглядзеўшыся да яго, радасная, усхваляваная Ядвіська аж запляскала ў ладкі:

- Той! Ён жа самы, што мяне пакусаў тады! І ён здох! І ён нежывы ўжо, не будзе кідацца на людзей!