Страсцi па Аwдзею

Аўдзей. Прадай!

Сват. Дык я яго выкідаць хацеў, бяры так.

Аўдзей. Мне за так нічога не трэба. Прадай.

Сват. Дык я што, купляй.

Аўдзей. Мінулы год, па вясне, крывы Якім у Івана купляў за пяць рублёў.

Сват. Э, не. Я бачыў той абрэз. Са старой трохлінейкі. А мой з карабіна, сямізарадны, адразу абойма, сем патронаў, англійскі.

Аўдзей. Колькі ты хочаш?

Сват. Дык яно… Ён у два разы лепшы — сямізарадны. Восем рублёў, калі ўжо гэтак.

Аўдзей. А патроны?

Сват. Ён зараджаны — там сем патронаў. А астатнія я высыпаў. От гэтага дабра… Прыйдзеш да мяне, забярэш, колькі хочаш. Толькі абрэзам не дапаможаш… Лепш павініся…

Аўдзей. Павініцца? У чым гэта я вінаваты?

Сват. Чуў я… Расказвалі… Калі спіс гэты пісалі, цябе быццам першага і ўпісалі… А сёння быццам еты спіс зацвердзілі на засяданні.

Бацька Аўдзея(чытае малітву). «Госпадзі, прэклаі ўхо твае і ўслыш смірэннае моленіе. Не допусці прецерпеці распяціе і ўбіеніе, яко ты вынес за нас на кресце. Спасі людзі твая і душы, і цела іх, і благасастаяніе іх, і бліжніх іх, ахрані мірам всякага раба сваего в поце ліца кресцьянствуюшчэго на земле… Спасі і памілуй і ненавідзяшчых мяне, і абіжаюшчых мяне, і тваряшчых мне напасці, і разграбляюшчых мяне і не оставі іх пагібаць в ослепленіі грэха іх… Святый Божа, святый крэпкій, святый бяссмертный, памілуй нас. I ныне, і прісна, і во векі веков. Амінь».

Сват(задумаўшыся). Ты баб жыта жаць раней наймаў?

Аўдзей. Наймаў.

Сват. Вось за гэта і ўпісалі ў спіс.

Аўдзей. Дык тады ж ніхто не забараняў. А хто гэта ведаў, што потым забароняць?

Сват. Ніхто не ведаў. А выйшла ксплуатацыя. А я не наймаў. Не, я не наймаў, сваток!

Аўдзей. Таму што ты сквапны, а я лепш грошы заплачу, абы хутчэй убрацца па восені. I бабы ж самі просяцца, ім-то заробак.

Сват. Гэта так. Але я не наймаў. Не. Я не наймаў, а ты наймаў. Таму ты і ў гэтым спісе. Хто ведаў, а во як выйшла. Ты суседу свайму, Сцяпану, пшаніцы пазычыў паўмеха?

Аўдзей. Пазычыў.

Сват. А назад хацеў цэлы мех узяць?

Аўдзей. Ты што? З неба зваліўся? Не ведаеш, што паўмеха па вясне каштуе як мех па восені? Ды і дамаўляліся.

Сват. Я-то ведаю. Але цяпер гэта спікуляцыя. Ты ж хацеў і пабіць яго, а ён — бедната. А я нікога не біў, не наймаў — а баюся! Коней прадаў, карову адну пакінуў, у калгас запішуся, бо баюся, лепш у калгас, чым у Сібір. I ты падумай, Аўдзей! Пра дзяцей падумай, пра род падумай! Усе ўсё прадаюць, што ў каго ёсць.

Аўдзей. Дык вось чаму яны мне малатарню за палову грошай прадалі. Але я ад свайго не адмоўлюся. Я свайго не аддам!

Сват(спалохана). Хто гэта?

Аўдзей. Мабыць, Зуёк. Дзеўкі хапіўся.

Сват. Якой дзеўкі?

Аўдзей. Сватаў сёння ў яго дачку, а ён не даў. А дзеўка ўвечары сама прыбегла.

Сват(з цікавасцю). Брухатая?

Аўдзей. Здаецца, не.

Сват. У Зуйка зяць у каміцеце. Вось ты яго і спытай. Ён павінен ведаць.

Аўдзей. Дык вось чаго ён дачку пабаяўся аддаваць, ён ведаў!

Сват(спалохана). Адзін гэтак не грукоча.

Аўдзей. Пойдзем.

Карціна шостая

Аўдзей. Што трэба?

Голас з-за варот. Адчыняй! Рашэннем каміцета!

Сват. Гэта яны… Куды мне…

Аўдзей. Чаго ты…

Сват. Сват, мне трэба ўцячы, я не хачу, я ж не ў спісе, сват, куды? Табе ўсё роўна, а я не хачу, сваток… Я ж не ў спісе!..

Аўдзей. Сціхні!

Сват. Сваток, не супраціўляйся, аддай сам, горш будзе!

Аўдзей. Я свайго не аддам!

Сват. Аддай! Ты адзін, іх шмат, у іх каміцет, прапрыяцыя, яны рашылі, спіс напісаны…

Аўдзей. Што мне іх каміцет? Калі яны сабраліся, селі за стол, паперу напісалі, прапрыяцыяй назвалі, дык можна ў чалавека адабраць усё, што ён нажыў гарбом, мазалём? Яны хто — Бог, каб рашаць, жыць мне ці не?

Сват. Бога цяпер адмянілі. Аддай усё сам — жыццё даражэйшае.

Аўдзей. Гэта ты аддай. Навошта я ўсё жыццё жылы рваў — каб цяпер аддаць? Каб стаць гэтакім жабраком, як яны? А яны прагуляюць, прап’юць маіх коней, маіх кароў, маю зямлю?! Не аддам! Як гэта коней аддаць? Коні мае! Мне мая першая кабыла, з каторай хутар падымаў, даражэй за дзяцей была! Я яе да старасці трымаў, не прадаваў, колькі яна мне коней прывяла! Я яе за хлявом у ельнічку пахаваў, нават шкуру здымаць не стаў, толькі што дамавіну не зрабіў ды крыж не паставіў! Я плакаў, як яна прапала. Мы з ёй разам жылі, яна ўсё разумела, разам пот лілі, лес цягалі — упраж ірвалася. Я кожнага каня памятаю, як ступаў, як еў, мне кожны конь, што брат родны, — і я цяпер павінен аддаць сваіх коней? Каму? Ім? Яны не нажылі сабе коней, як я, ды і прыйшлі адабраць маіх, а я — аддай?! Зуйкову зяцю? Ён жа хамута каню падабраць не можа, ён жа прапіў, прагуляў усё тое, што яму Зуёк за старэйшай дачкой даў, яго ж залатымі пяцёркамі абсып, ён праз год зноў у лахманах сядзець будзе! Яму маіх коней! Не аддам!

Аддаць маіх кароў? Я дзесяць гадоў разводзіў гэтых малочных кароў — а цяпер аддай! Калі Чарнуха захварэла — ва ўезд за доктарам ездзіў, дваццаць пяць рублёў плаціў, ета ж амаль карову купіць можна, а цяжкі год быў, дзеці месяц без хлеба сядзелі, апошнія грошы аддаваў — і ім цяпер маіх кароў?! Не аддам!.. Навошта мне гэтакае жыццё — без каня, без каровы, без зямлі!.. Коні, каровы, зямля — гэта ўсё маё, усё маё жыццё, усё, чым жыву — усё ў зямлі…

Сват. Цяпер зямля не свая. Дадзеная. Па едаках.

Аўдзей. Мая зямля — мая! Мне ніхто не прырэзаў па едаках, я сваю зямлю яшчэ за тым часам за свае грошы купляў. Гэта табе прырэзалі па едаках. Не па едаках зямля — па работніках. Едакі зямлю праядуць і з торбай пойдуць, ім гора мала. На едаках свет стаяць не будзе. Не на едаках свет трымаецца, на работніках. Зямлю я не аддам! Матка грошы збірала ўсё жыццё, бацька ўсё за Богам ды за парадкам, а яна капейку ў капеечку! Пяшком у Мсціслаўль сорак кіламетраў туды, сорак назад, як толькі вольны дзень, а гэты вольны дзень толькі зімою, у холад ды вецер наскрозь, накупляе стужак ды іголак на свае капейкі, нясе па вёсках прадаваць, ногі адняліся к старасці, а капейку да капейчыны! А як прыкінулі разам еты хутар купляць — дык і палавіны няма! А як хацелася мець сваё! Каб сам гаспадар! Сваё!!! Паехаў на тыя шахты, пасадзяць у клетку і пад зямлю, не дыхнуць, дзяўбеш кіркаю, вада з каменя сочыцца, то аднаго побач прыдушыць, то другога пакалечыць, пакуль уніз — тры разы малітву прачытаеш, выцягнуць — зноў молішся, што жывы. I гэтак два гады… Грошай быццам і шмат, а праясі, усё ж не на сваім, усё купі, за ўсё заплаці, а вярнуўся дахаты — зямля падаражала! Вось табе і на! А так хацелася мець сваё! А памагчы некаму, сыны малыя, адзін са старым. А тут вайна… Забралі, Бог паслаў ета раненне, зноў упрогся, а падаткі аддай, зноў даўгі, начамі не спаў, потам абліваўся, — а пасіліў, выцягнуў на сабе еты хутар, ету зямлю, у ёй мая кроў, мае жылы — і аддаць?