Xavras Wyzrn

Wszak to już ósmy rok wojny. Rośnie tu cale pokolenie, dla którego pokój jest stanem nienaturalnym. A nawet ci, którzy dobrze go pamiętają – oni też są inni. Nic dziwnego, że mnie ów wieśniak rozpoznał. Nie jestem z jego świata. Nawet nie zdaję sobie sprawy, czym się wyróżniam; co najwyżej mogę zauważyć ich – w moich oczach -dziwactwa. A przecież to nie tylko wojna. To także nieśmiertelny Stalin. Bogowie tej ziemi nie są moimi bogami. Witschko, który stoi jedną nogą tu, a drugą po tamtej stronie granicy – on też zdaje sobie z tego sprawę: posiada skalę porównawczą. Kiedy go pytam, kręci głową: nie jest Polakiem, nie jest Niemcem -jest Ślązakiem. Paszport, co prawda – którego przecież nie ma przy sobie – oznajmia go obywatelem Rzeszy, ponieważ taka jest terytorialna przynależność Śląska; genealogia zaś – Polakiem, ponieważ wyłącznie taka krew płynie w jego żyłach, ale on przeczy. Ślązak. Brzmi to nieomal jak wyznanie wiary. Podobnie ów jego z bezczelnym uśmiechem obwieszczony zawód: przemytnik. Jeszcze w Prusach, ledwo nas sobie przedstawiono, on pospiesznie dodał: „Tylko tymi zakazanymi". Tu obowiązuje inna gradacja wartości. Jedyny wolny handel to przemyt właśnie. A ponad połowa przemytu do ESW to broń. Czy Witschko handluje również tym konkretnym zakazanym towarem? Czy to dlatego Frazer polecił go do przerzutu oraz jako osobę posiadającą bardzo dobre kontakty z rebeliantami – ponieważ to Witschko ich uzbraja? Trudno powiedzieć. Przecież go nie spytam. A może właśnie powinienem…? Może to normalne, może by się nie obraził? Przypomina mi się ten facet na rowerze - jego palce – to na pewno ofiara którejś z trzech atomówek wojny bolszewickiej. Witschko tylko wzruszył ramionami. Te wszystkie zdjęcia, te zdjęcia, co wygrywały wszelkie możliwe konkursy fotograficzne… jakie potwory tu jeszcze zobaczę… Ci wszyscy dziennikarze, reporterzy mordowani strzałem w tył głowy jako szpiedzy… kołpak ciąży mi w plecaku kamieniem nagrobnym… strach niczym wielka, szara, betonowa równina… Wleczemy się przez ten kraj tak powoli, jakby specjalnie prosząc się, by nas złapano. Witschko mówi: „Jutro!" Jutro dotrzemy do Grudziądza. Ale ominiemy miasto. Przy miastach blokady, kontrole… Gdybyśmy tylko mogli skombinować skądś samochód… Ale nie ma szans, tu osoby prywatne nie dysponują wozami, nawet taksówki są z wojskowego przydziału, po złożeniu podania i łapówki. Wszystko jest powiązane ze wszystkim: zginę przez brak benzyny. •

Czytał z uwagą swoje nowe dokumenty. Nazywał się teraz Jachim Weltzmann.

–  Jestem Żydem.

–  Jesteś Żydem.

Nazywał się Jachim Weltzmann i był Żydem świeżo repatriowanym z syberyjskiej podbiegunowej Palestyny.

–  Nie znam hebrajskiego ani jidysz.

–  I bardzo dobrze. Ile masz lat? Gdzie się urodziłeś? Nie masz prawa ich znać.

–  Czy ja wyglądam na Żyda?

– Tylko się nim poczuj, a zaczniesz wyglądać.

–  Zanim się nauczę całej tej legendy…

–  Lepiej naucz się szybko. Zrozum, mister Smith, zrozumcie, Weltzmann: te, które wam dali w Rastenburgu, były do niczego.

–  Mówili, że oryginalne…

–  Nie w tym rzecz.

– A w czym?

Witschko wzniósł oczy do nieba, splunął, przesunął peta na wargach.

–  One robiły cię Polakiem. Do luftu taki kamuflaż. Ty nawet śmierdzisz inaczej. Każdy głupi by się zorientował po dwóch minutach. Z was taki Polak, jak ze mnie Amerykaniec.

–  A Żyd to może być, co?

–  A Żyd może być, boście nie na Syberii; toż na Syberię dałbym wam właśnie papiery Nadwiślanina. Ale tutaj od pięćdziesiątego piątego przez czterdzieści lat nikt Żyda na oczy nie widział, więc jesteście bezpieczni.

–  Jestem bezpieczny.

–  Jesteś bezpieczny. Tylko za bardzo nie szczerz tych swoich śnieżnobiałych ząbków.

Kłócili się jeszcze o szczegóły. Przecie żem nie obrzezany, sarkał Smith/Weltzmann. I całe szczęście – Witschko na to – bo dopiero brak napletka nasunąłby podejrzenia: syberyjskich Żydów obowiązywała w tym względzie selekcja negatywna, kutas decydował o życiu lub śmierci, wszak to rękoma obrzezanych wzniesiono wszystkie trzy kosmodromy, to między innymi ich niewolnictwo trzymało w ryzach ekonomii owe księżycowe plany pięcioletnie. Obrzezany, znający hebrajski – mógłbyś być każdym, ale nie sowieckim Żydem.

Szli pieszo; szli nająć się do roboty na Śląsku.

–  Jakiej znowu roboty? – pytał Smith.

–  Byle jakiej – wzruszał ramionami Witschko.

–  I to mam powiedzieć, jak spytają? Że byle jakiej?

–  Aha.

Wreszcie Ian zrozumiał, że tutaj nawet kłamie się inaczej. Nie powinien próbować łgać samodzielnie: nie zna kryteriów, podług których buduje się tu wiarygodne kłamstwa. Co gorsza, samodzielnie nie powinien również mówić prawdy, bo mimo jego woli może ona zabrzmieć niczym najgłupsze kłamstwo.

Tak naprawdę, rzecz jasna, nie szli na Śląsk.

–  A gdzie?

– To się zobaczy.

–  Nie wiesz?

–  Się dowiem – odpowiadał flegmatycznie przemytnik. – Się dowiem, jak będzie pora.

–  A cóż to znaczy, do cholery?! Jaka pora? Pora na co?

–  Na niego, synu, na niego. – Oznaczało to, ni mniej, ni więcej, iż póki co, także Witschko nie zna miejsca pobytu Xavrasa Wyżryna. Smitha to załamało. Zabiją mnie, a nawet nie zdążę go zobaczyć, mamrotał wściekłe przepowiednie.

Siódmego kwietnia po raz pierwszy nocowali pod dachem. Było to jakieś małe miasteczko nad wąskim dopływem Wisły; nawet nie zapamiętał nazwy, ani miasteczka, ani dopływu. Dotarli już do strefy niedawnej aktywności AWP, mijali pogorzeliska. To nie to samo, co owe helikopterowe rajdy nadgraniczne: tutaj trwała wojna totalna, a ludność cywilna stanowiła taką samą zmienną w jej równaniu, co pogoda, ukształtowanie terenu lub jakość dróg. Zbuntowane dywizje Wielkiej Czwórki (Ałmasow, Ruda, Gajnicz, Jawliczius) akurat na tyle uwagi zasługiwały: siedem pruskich śmigłowców. Tutaj, na południu, bliżej gorącego serca ESW, zaczynała się kraina Xavrasa Wyżryna. Stara pieśń: im więcej gór, tym więcej wolności. Więc maszerując ku górom, maszerowali prosto w paszczę Zwierzęcia. Już pierwsze czołgi na drogach. Już brudne ciężarówki z brudnymi żołnierzami. Już świeże groby przy poboczach. Smith szedł i patrzył, jakby miał kołpak na głowie. Dziecko bez ręki. Krowa bez nogi, z drewnianą protezą, kulejąca po ogrodzonym kolczastym drutem pastwisku; dziecko nie ma protezy, bo nie potrzebuje, a poza tym jeszcze rośnie, a poza tym nie wiadomo, czy dożyje. Ludzie na drogach: masowe migracje – ruchy robaczkowe Zwierzęcia przesuwają ich w dół i w górę jego układu trawiennego. Tak dobrze, tak dobrze, szepcze Witschko: nikt nie kontroluje uchodźców. Mongolscy dzierżyciele włodów, ustawieni przy skrzyżowaniach, odchodzą od ognia jedynie wtedy, gdy wypatrzą kogoś z wyglądu na tyle zamożnego, by był w stanie zapłacić okup, łapówkę, grzywnę, mandat czy jak to się aktualnie zwie; ale tu wszyscy w szmatach i sami jak szmaty. Cywilnych samochodów nie uświadczysz już w ogóle. Sporo rowerów. W jezdni wyrwy, szramy po odłamkach. Czasami w zasięgu wzroku jakiś stary wrak: łazika, transportera opancerzonego, czołgu; Smith z przyzwyczajenia odprowadza go płynnie spojrzeniem. Dwie kontrole, ale przechodzą bez problemu. Rozmawia Ślązak, Ian milczy. Trzeba wypytywać ludzi, bo brak drogowskazów, pozostały jedynie owe wyznaczające granice miast betonowe monumenty, których nie dało się usunąć; ogłaszają betonową cyrylicą obecność jeszcze większego betonu. A oni idą, idą. Smith widzi więcej, niż rozumie.

–  Tu już prawie nie ma mężczyzn. – Ano, nie ma.

– Co to jest, kapliczka?

–  Taa, Matki Boskiej Saperskiej. – Przemytnik wciąż jednako obcy; kiedy on żartuje, kiedy mówi serio? Nie sposób rozpoznać. Czy rzeczywiście ma raka? Potwierdził, gdy go Ian spytał, lecz ten przypuszcza, że to z przekory. Teraz woli nie pytać, to go upokarza. Idzie w nieznane. Po raz pierwszy od wielu dni nocował pod dachem, dachem niegdysiejszego Domu Partii, teraz przerobionego na schronisko dla uchodźców, bo to już był pierwszy krąg ESW, połowę tego miasteczka zeszłej jesieni zniszczono w trakcie anonimowego nalotu anonimowych samolotów z anonimowej jednostki, a to się szerzy jak zaraza, mógł wyjść na próg Domu i objąć panoramicznym spojrzeniem całość pobliskiego cmentarza, długie rzędy grobów, pojedynczych i zbiorowych: anonimowe. Rzadkie zasieki drewnianych krzyży wyznaczały granice emanacji. Na ścianie budynku ktoś nabazgrał kredą po polsku: ZAJEBAĆ WSZYSTKIE WRÓBELKI. Smith stoi, pali Witschkowego papierosa, powoli, ostrożnie i z niesmakiem; zachodzące słońce wyciera cieniem lana błoto werandy. W tej chwili po raz pierwszy odczuwa swoją tutaj obcość w sposób czysto fizyczny, bo jakimś zwierzęcym rozedrganiem instynktów, dreszcze przebiegają mu po plecach. Jestem Żydem, który się przebudził w środku katolickiej mszy. Podchodzi doń Ślązak.