У сьвятле гiстарычных фактаw

Гаворачы пра беларускую культуру эпохі Вялікага Княства Літоўскага, Абэцэдарскі намагаецца давесьці нікчэмнасьць заходнеэўрапейскіх культурных уплываў. Поводле яго, тыя ўплывы, якія даходзілі сюды, прыносілі болей шкоды, чым карысьці, бо яны быццам бы прысьпешвалі дэнацыяналізацыю й акаталічваньне беларускага народу. Між іншага, у адным месцы і сам Абэцэдарскі сьцьвярджае, што ня можа быць чыста нацыянальнай культуры, што культура, замкнёная ў вузка нацыянальных межах, ня можа разьвівацца, што, нарэшце, культура - гэта творчы здабытак усіх народаў. Згэтуль і павінна была б вынікаць выснова, што культурныя ўплывы й культурныя пазычаньні, скуль бы яны ня браліся, трэба было б разглядаць, як нармальную зьяву. Але прафэсар паклікаецца на гэтую існасьць толькі дзеля таго, каб паказаць «правамернасьць» культурных уплываў і пазычаньняў, што йшлі з Маскоўшчыны ці вынікалі з культурных сувязяў паміж славянскімі народамі. Што ж да культурных сувязяў з Захадам і культурных уплываў адтуль, дык тут наш «славянафіл» Абэцэдарскі зноў пляжыць тых жа беларускіх «буржуазных нацыяналістаў». Быццам яны, кажучы пра гэтыя ўплывы, зьніжаюць гэтым самым «творчыя здольнасьці беларускага народу» й ня бачаць «самабытных зярнятак» у ягонай культуры. Абэцэдарскі, як бачна, добра валодае асновамі ленінскай дыялектыкі.

Ён, праўда, не выключае і ўплыву беларускае культуры на культурнае разьвіцьцё Маскоўскай дзяржавы. Але ў гэтым выпадку прафэсар чамусьці абмяжоўваецца пераважна ХVІІ стагодзьдзем. Больш за тое, ён імкнецца давесьці, што вызначальным быў ня ўплыў беларускае культуры ў Маскоўшчыне, а ўплыў «рускае культуры» на культурны працэс у Княстве. Для пацьверджаньня тут ён сягае і да гэтак званае «культурнае першаасновы» - «багацейшай культурнай спадчыны старажытнай Русі»; і да друкароў Івана Фёдарава й Пётры Мсьціслаўца (паводле Абэцэдарскага, абодва яны рускія), што «вялікую ролю адыгралі ў развіцці беларускага кнігадруку» ды «асабіста сустракаліся з Сымонам Будным»; і да «рускіх вальнадумцаў» Ф.Касога й старца Арцёма, якія быццам бы запачаткавалі ў нашай краіне рэфармацыйны рух ды як бы судзеілі «фармаванню светапогляду Сымона Буднага»; і да тых «фактаў», як «з Расіі ў Беларусь вывозіліся рукапісныя кнігі» ці як «зь сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя значная частка кніг ішла з Масквы ў беларускія гарады "безденежно"»; і да таго, што быццам бы ў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзях «тагачасны беларускі царкоўны жывапіс развіваўся пад уплывам рускага царкоўнага жывапісу» ды ў Вялікім Княстве поўна было іконаў «маскоўскай работы». Дарэчы, як завяршае Абэцэдарскі, тагачаснае культурнае разьвіцьцё ў Княстве нібыта залежала ад гандлю з Маскоўшчынай, бо гэты гандаль якраз судзеіў «агульнаму эканамічнаму ўздыму» беларускіх гарадоў ды разам з гэтым і ўздыму беларускай культуры.

Перш чым закрануць парушаныя тут Абэцэдарскім пытаньні, зацытуем наступнае сьведчаньне савецкага расейскага навукоўца (як вынікае, да беларускіх навукоўцаў прафэсар ставіцца скептычна, а таму мы ня будзем зьвяртацца да іх):

«Не случайно, что проникновение в Россию иностранной культуры шло именно через Белоруссию и Украину..., в которых приобщение к западной культуре шло значительно более быстрыми темпами, чем в центральных областях России. В Киеве, как известно, Академия была создана на несколько десятков лет ранее, чем в Москве, и из числа воспитанников этой Академии вышло немало будущих деятелей в области просвещения в России. Следует также указать, что книги, изданные на Украине и в Белоруссии, несмотря на то что они подвергались гонениям в Московской Руси, получили большое распространение в различных кругах руского общества. Книги эти пользовались спросом и расходились на Руси не только в подлинниках, но и в многочисленных списках и переводах.»[130]

Гэтак канстатуе С.П.Лупаў у сувязі з разглядам дзейнасьці «самой крупной фигуры» ў гісторыі культуры Маскоўшчыны Сымона Полацкага. Не палохаючыся «заходнеэўрапейскіх культурных уплываў», яшчэ больш пераканаўча пра тагачасную беларускую культуру і яе ўплыў на культурнае разьвіцьцё ў Маскоўшчыне пісаў І.Н.Галянішчаў-Кутузаў у сваёй працы «Итальянское Возрождение и славянские литературы ХV-ХVІ веков» (Масква, 1963). Як вынікае, усё ж была беларуская культура, уплыў якой быў «вырашальным» для самой «рускай культуры», а не наадварот.

Безумоўна, Абэцэдарскаму даволі лёгка даводзіць, паклікаючыся, прыкладам, на іконы «маскоўскай работы». Пра гэныя іконы напісаныя тысячы дасьледваньняў і выдадзеныя раскошныя рэпрадукцыі, а самі яны «зь любасьцяй» захоўваюцца ў шмат якіх галерэях і чысьценькіх турыстычных царкоўках ды «ныне действующих» саборах. Разгорнем, прыкладам, такія выданьні, як шматтамовыя «История русского искусства», «Искусство» паасобных расейскіх гарадоў і сабораў, «Третьяковская галерея» й да т.п., і мы неўзабаве апынемся пад уплывам гэтых довадаў ды з сумам сьцьвердзім: якія мы, беларусы, бедныя. Бо што ж ад згаданай тут савецкай «атэістычнай» практыкі сяньня засталося ў Беларусі?! Дарэмна мы будзем шукаць падобныя шыкоўныя выданьні пра «искусство» Беларусі ці цешыць сябе думкай наведваньня раскошных мастацтвам галерэяў. Гэтага ў нас проста няма. Абэцэдарскі мае магчымасьць зазірнуць у музэі БССР, цэрквы, касьцёлы і саборы на тэрыторыі Беларусі. Тут ён таксама знойдзе тое ж нічога. Бо гэтыя музэі пустыя ці, праўдзівей, захоўваюць толькі плякатныя малюнкі зь гісторыі «Великой Октябрьской революции» й «Великой Отечественной войны», або партрэты «великих русских полководцев». Дарэчы, яны й названыя імёнамі Суворава, Кутузава й г.д. Бо «дбалая рука» актывістаў ад мастацтва, а таксама калгасных, каапэратыўных ды іншых складоў ці розных майстроўняў зьнішчыла ўсё тое, што захоўвалася ў цэрквах, касьцёлах і саборах, дый ад самых іх засталіся толькі шкілеты будынкаў. Калі ж Абэцэдарскі не жадае прайсьціся па гэтых руінах, дык яму варта было б зазірнуць у часапісы «Неман», «Полымя», «Маладосьць», у газэту «Літаратура й мастацтва», у якіх часта зьмяшчаюцца адпаведныя нарысы, карэспандэнцыі, пратэсты.

Як ведама, мастацкія каштоўнасьці нашае слаўнае Вільні перададзеныя сяньняшняй Летуве, і сталіся скарбам летувісаў. Да 1939 году ў Нясьвіжы захоўвалася багатая прыватная мастацкая галярэя князёў Радзівілаў. Спачатку яна трапіла ў Менск, тады пасьля вайны найбольшая частка ейных каштоўнасьцяў была перададзеная Польшчы. Частка недзе загінула, а рэшта трапіла не ў музэі Менску, але ў «дзяржаўныя» сховішчы. У розныя часы гінулі ці вывозіліся ў Маскву, Пецярбург ды Варшаву мастацкія каштоўнасьці іншых прыватных і непрыватных калекцыяў.

Савецкія аўтары, зразумела, са смакам згадваюць, як калісьці мастацкія й кніжныя каштоўнасьці спальваліся інквізытарамі. Аднак жа на такія факты багатая й савецкая рэчаіснасьць у Беларусі, пра што сьведчыць згаданае тут руйнаваньне цэркваў, касьцёлаў і сабораў зь іхнымі мастацкімі ды архітэктурнымі каштоўнасьцямі. Прыкладам, у нарысе «Дарога ў сто год»[131] Кастусь Цьвірка паведамляе пра «нядаўнае зьнясеньне» вуніяцкае царквы ў вёсцы Жукаў Барок. У царкве захоўвалася, як піша ён, «шмат кнігаў, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных». Усе яны былі перавезеныя ў Стоўбцы й... тут ім знайшлося месца толькі ў гарадзкой «качагарцы». Кнігі гэтыя, якіх «было можа дзьвесьце, цэлая гара... і друкаваныя, і так, ад рукі пісаныя, якім было мо па тысячы гадоў - тоўстыя, счарнелыя», як паведаміў Цьвірку адзін з качагараў, усе спалілі. Вандраваньнем кнігаў з гэтае царквы ў стаўбцоўскую качагарку кіраваў Стаўбцоўскі раённы выканаўчы камітэт саветаў. Як згадвае Кастусь Цьвірка, у гаражы гэтага камітэту захоўваюцца яшчэ кнігі, перавезеныя сюды зь Вялікасульскай царквы, але паведаміць пра іх у Менск «дасюль тут яшчэ не сабраліся». Ці ж гэта не вымоўны прыклад дзейнасьці сучасных інквізытараў?! А гэты ж прыклад не адзіны, а адзін з тысячаў тых, што здараліся й здараюцца ў БССР. Вось чаму, як сьцьвярджалі ў падобных нарысах А.Мальдзіс, С.Александровіч дый іншыя, сяньня немагчыма адшукаць, прыкладам, багатае кніжнае калекцыі, што калісьці захоўвалася ў Слуцку.