Пахвалi пражыты дзень

Разрастаецца дрэва Глусцовых. Мікола ж, дарэчы, з суседкай ажаніўся — Надзяй Снытковай.

А Валік Клімаўцоў? А Люба Шурмялёва?

Застаюцца хлопцы і дзяўчаты. Ведаеш, пра што ўсё гэта мне напомніла? Быццам стаіць машына на мосце, збіла парэнчы, пагойдваецца, і лёс яе цяпер ад людзей залежыць — налягуць, то ўспаўзе на мост, не — пляснецца ў рэчку. Магла б і вёска наша так... Не сёння, дык заўтра. Але людзі наляглі. Можа, і не зусім удалае параўнанне, але чамусьці гэтае падвярнулася пад руку.

Цяпер пра хлопцаў, братоў нашых. 3 арміі вярнуліся вясной, заязджалі да мяне. Усё лета бадай што жылі ў вёсцы, бацькам з імі і лягчэй было, і весялей. Валодзя сказаў аднойчы мне:

— Я ў вёсцы застаюся.

— Хвалю,— адказаў яму.

— Сашка — як хоча, а я застаюся. Пакуль з бацькамі пажыву, потым аддзядюся — у калгасны дом, а? У Маскве калі служыў, то прапа- ноўвалі нам там застацца. У будаўнічым атрадзе. За мяжу таксама прапаноўвалі. Не, не люблю я горад. Вось так рашыў: ажанюся, завяду гаспадарку, парсюкоў, курэй, трусоў, а там мо і пчол. Чым не жыць? Рабіць, праўда, трэба, але ж... Сам падумай. Заманліва? Парсюкоў — двух: аднаго для сябе, другога на базар. Хату ж трэба абставіць. А потым, можа, і машыну куплю. У грыбы ці куды праехаць — зручна. А працаваць у калгасе буду. Са старшынёй размаўляў, то давай, кажа, у будаўнічую брыгаду, а там у тэхнікум паступай завочна, прарабам будзеш. Як?

Было б, вядома, добра, каб нашы малодшыя браты і сапраўды засталіся дома. Глядзіш, і нам было б куды прыехаць, бацькі ж не вечныя, а зямля, дзе нарадзіліся, выраслі,— заўсёды ў сэрцы.

— Малайчына, Валодзя! — гавару і бачу, як па-даросламу шчыра свецяцца ў яго вочы.— Толькі ж і нявесту трэба такую выбраць, каб працу любіла, добрай парай табе была. Ёсць на прыкмеце?

Маўчыць. Няма ў яго нікога. Ведаю. Сашка ў клуб, а ён дома знойдзе для сябе занятак. Корпаецца паціху, майструе нешта. То кармушку для трусоў, то самакат — ваду вазіць. Мусіць, і ёсць на прыкмеце ў яго нехта, але сёння і сапраўды цяжка знайсці дзяўчыну, каб завіхалася па гаспадарцы ад прыцемку да прыцемку. Сэнс жыцця бачаць вяскоўцы не толькі ў працы — і ў адпачынку. Правільна: сумяшчаць трэба. Але ж усё роўна давядзецца ў нечым недабраць...

Але ж ты ведаеш, дзе сёння браты. У горадзе. Размова з Валодзем была самая што ні ёсць сур'ёзная, шчырая, а ўсё атрымалася наадварот. З'ехалі хлопцы. Але ж чаму?

У лютым прыйшло пісьмо ад Галіны Сцяпанаўны Шульгі. Узяўшы яго ў скрынцы, адразу ж пазнаў яе почырк, акуратны, роўны, літары высокія, што калкі ў плоце добрага гаспадара стаяць. У школе яшчэ, калі яна вучыла нас, падладжваліся пад настаўніцу — хацелі пісаць так прыгожа, але толькі хацелі... Пакуль нёс пісьмо, успомнілася лета 1959 года. Быў жнівень, спякотны, сонечны. Я збіраўся ў пяты клас, набіў ужо нават дэрмацінавую сумку — пазней у такіх насілі, бачыў не раз, ежу пуцявыя рабочыя, вартаўнікі, але ж яна прадназначалася для нас, вучняў,— набіў, што не зашпіліць, падручнікамі і сшыткамі, з сумам паглядаў на школу. Пара б і званок даваць. Толькі на школьным двары было ціха, адно сноўдаліся па ім, нікога не баючыся, дырэктаравы куры, нешта клявалі ў траве. Вось у адзін з такіх дзён і прыехала Галіна Сцяпанаўна, выпускніца Магілёўскага педагагічнага інстытута. А сустрэў яе першы я. Так-так. Якраз наведаўся дзядзька Аркадзь з Канавы, паставіў на горцы свайго «ЗІСа», а сам у хаце сядзіць з бацькамі, балакаюць, а я тым часам у кабінку, за руль. Круціў-націскаў там усё без разбору, пакуль машына не скранулася з месца і не пабегла ўніз, на мост. Разгубіўся не на жарт, учапіўся за руль, пачаў круціць яго туды-сюды, але як ні стараўся, не змог уступіць дарогу легкавушцы. I неўзабаве новая настаўніца выбіралася з кювета.

Тая не вельмі радасная сустрэча ўсё ж нас зблізіла, нечым нават і парадніла. Як-ніяк, а першы я чалавек, што сустрэў у Іскані Галіну Сцяпанаўну. Настаўніца кватаравала ў цёткі Ганны, і мы, хлапчукі, нярэдка бегалі, асабліва ў завіруху, за шэсць кіламетраў на шашу суст- ракаць Галіну Сцяпанаўну, тапталі сцяжыну, неслі няхітрыя рэчы. Сама яна з Быхава, сям'і не было, таму часта ездзіла да маці. Пра аўтобусы на той час і не ведалі.

Пара табе і пра пісьмо расказаць. Я прывяду з яго наступныя радкі, і ты амаль усё зразумееш: «Настрой нікчэмны. Наш калгас 27 лютага будуць далучаць да Абідавіч. Не адкрылі мы музей — і не адкрыем. Будзе, як у тваіх «Вокнах». Калі людзі перакрэсліваюць гісторыю няхай нават такой невялікай вёскі, як Іскань,— вялікі ім мінус, гэта нявыхаванасць. Балюча мне, хачу не толькі плакаць, але па-бабску галасіць. Палкі ўжо далучылі да Сяльца. Гаварылі, што жыхары Палак усе да адзінага пакінулі залу, калі ім аб'явілі рашэнне, але ніхто на гэта не звярнуў увагі. Зрабілі так, як нехта недзе рашыў загадзя...»

Шчымлівае пісьмо.... Галіна Сцяпанаўна прасіла дапамогі, прасіла, каб заступіўся. Здавалася б, усё залежыць ад саміх калгаснікаў: узнімуць рукі — аб'яднаюцца з суседзямі, не — будуць жыць і дбаць так, як і дагэтуль. Ёсць жа сялянская дэмакратыя! А, бачыш, людзі просяць дапамогі, бо яна, дэмакратыя, была і ў Палках... Задумваюся над праблемай гаспада- рання, разважаю і так і гэтак. Што, не існуе яе хіба, дэмакратыі? На паперы, выходзіць, толькі? Націснуць зверху — і не піснеш? Атрымлі- ваецца, што так. Бо што ж можа яшчэ перашкодзіць нашай «Іскры» самастойна жыць — так, як таго жадаюць самі людзі, нястомныя нашы землякі? Гэта ж вельмі проста — самім вырашаць свой лёс! Самім! Вы стварылі калгас, хоць і не вы, а ўжо дакладней сказаць будзе — бацькі вашы, дзяды, маці і бабкі, перадалі яго вам у спацчыну — нясіце далей эстафету!

Пакуль я так разважаў, думаў, за сто кіламетраў ад мяне ў адзін і той жа час вырашаўся лёс калгаса. На сцэне занялі месца члены прэзідыума, у зале — калгаснікі. Слова трымаў прадстаўнік з райцэнтра — так ужо вядзецца, бо людзі могуць толькі працаваць, рабіць у дождж і ў снег, з ранку да вечара песціць зямлю, тут ім давяраюць, а калі што адбываецца ў зале, пад дахам, дзе не капае за каўнер і не дзьме, абавязкова на сцэну ўзбіраецца чалавек з раёна, пачынае вучыць, як трэба жыць. Мастакі! Яны, людзі, першы раз таго агітатара бачаць, прозвішча яго і нават пасада ні аб чым не гавораць, затое гладка гаворыць ён сам. Абяцае за- латыя горы. Яны блізка — у суседзяў. Вунь яны. Выйдзіце за вёску, гляньце — вочы разбягуцца. Што, не бачыце? Ну-у, зусім вы, так ска- заць, адсталі ад жыцця, заседзеліся. А перспектывы ж якія перад вамі, таварышы! Хапайце! Хапайце, братцы, а то мы перадумаем — і ўсё прапала! Ну, дык рукі, рукі!.. Не згодны, бачым? Эх, людзі! Не б'ецца ў вашых сэрцах рытм жыцця! А вось калі за рукі возьмецеся з суседзямі — адразу, як з крана, і малако пальецца, і мяса прыбудзе, горад завалім. Пляскайце ў далоні — і разбягайцеся!

Не, недарэмна хвалявалася Галіна Сцяпанаўна: калгас далучылі. Амаль так, як і ў Палках. Праўда, у Іскані прагаласавалі ўсе камуністы «за». Яны, бач ты, інакш не маглі, таму што на кожнага глядзеў прадстаўнік з раёна, боязна, яшчэ на паперку возьме, а той правёў перад сходам кароткую лятучку, напомніў пра месца камуністаў у вялікіх справах, даў зразумець, што чалавек, які носіць партыйны білет, павінен заўсёды падтрымліваць раён. Згодзен ты ці не згодзен, а руку — угору. I вышэй, каб людзі бачылі і таксама паднялі. А людзі-то ім верылі, сваім камуністам, думалі і спадзяваліся, што яны хоць якое слова вымавяць у абарону калгаса. Не вымавілі. Нічога не хачу сказаць кепскага ў адрас камуністаў «Іскры», бо іх адразу не пераломіш — прывыклі жыць па ўказцы зверху, іх так навучылі. I калі б нават што іншае вырашалася, ну, уявім, прапанавалі б зноў жа адтуль, зверху, пакінуць пад снегам бульбу, не збіраць — вясной, маўляў, бліны з яе смачныя будуць, не трэба і цукру дабаўляць, баюся, яны б таксама пагадзіліся...

I калі ў нас кожны навучыцца думаць?!

У Іскань я прыехаў на наступны дзень. I першае, што пачуў ад людзей, было цяжкае, з уздыхам-выдыхам:

— Няма болып нашай «Іскры». Патушылі... Эх-ма!