Пахвалi пражыты дзень

Сапраўды так: у вёсачках, што абляпілі з усіх бакоў нашу Іскань, засталіся адны старыя. У Трысціўцы, Лосеўцы, Доўгім, Негліве, у той жа Кулазе. А як жа быць з публіцыстамі, якія ўголас заяўляюць: «Кожная вёска павінна жыць!» Бяру наўздагад кнігу — панавёз, на мясцовую бібліятэку не разлічваю, бо ці ўпалюю за яе загадчыцай — сказаць не бяруся, цяпер нават рэдка хто і ведае дзяўчыну, да якой перайшлі на гэты раз ключы, і знаходжу... ну вось хоць бы ў Юрыя Вігора такія радкі: «Прыйдзе час, і я зноў вярнуся туды, у гэтыя ціхія вёсачкі, якія прытуліліся на краі зямлі, вёсачкі, якія не павінны знікнуць ні праз дзесяць, ні праз пяцьдзесят, ні праз сто год». Спраўдзілася б! I пра- чытаць бы, злавіўшы на слове, у таго ж Вігора гадкоў хоць бы праз некалькі шчасліва-ўсхваляванае: «Жывуць!»

Усе хочам, каб жылі вёскі, а як іх выратаваць — не ведаем. Ці мо проста не хочам? А мо і ўвогуле гэта заканамерны ход падзей, мо гэта ўмысна гісторыя ламае старое, падсоўвае нам горад, а ў тых жа вёсках — дамы на гарадскі манер: бярыце, жывіце!

Зайздрошчу аптымістам. Аптымізм — цудоўная рэч, і мы на яго багатыя, але ж ці будуць жыць Кулагі і Лосеўкі, калі яны, можна ска- заць, ледзьве дыхаюць ужо сёння., Яны нагадваюць мне старога, які шкрабецца на самы высокі наверх па прыступках, выбіўся з сілы, а ліфт не працуе — зламаўся. Ці дойдзе? Ці адужыць прыступкі? Мы ўсе глядзім на гэтага бедалагу і задаём аднолькавыя пытанні. I толькі. Дапамагчы не дапамагаем. На руках не панясеш — цяжкі. А карысці з таго, што ты за руку прытрымліваеш крыху — мала... Ісці збоку не тое самае, што па цаліку...

Хапелася б, вельмі хацелася б, каб жылі Кулагі і Лосеўкі, але ж на свае вочы бачыш: паміраюць яны, маленькія вёсачкі, адыходзяць. Ты ж помніш Боркі, Рабандзюгу, Плоскае? На месцы іх поле. Жыта расце, бульба, буракі — па кулаку, а то і па два, гэта гледзячы які ў каго кулак. А мо і добра, Міхась, што расце жыта? Хаткі стаялі амаль усе з забітымі крыж-накрыж вокнамі, адно што займалі месца. Можа, і няхай расце колас... I людзі задаволены: не наводшыбе, а ў добраўпарадкаваных вёсках, не трэба ўзімку снег мясіць, каб з магазіна прынесці хлеба.

Няпроста развітвацца з маленькімі вёскамі — як і з усім, што прырасло да чалавека моцна, на доўгія гады. Няпроста. Разумею. I жылі б яны, каб тыя хаткі аднолькава моцна прырасталі да кожнага, а не да абраных лёсам. Ім адным не ўтрымаць лейцы...

Не бяруся заглядваць у заўтрашні дзень, хоць таксама аптыміст, але вось што ўспомнілася. Гадоў пятнаццаць назад я быў сведкам, як пераязджаў з Кулагі Мікалай Трафімавіч Семчанка, па-вясковаму — каравашнік. 3 Кулагі! На той час, калі яшчэ так не пачалася міграцыя людзей, было дзіўна. Дзе, здавалася, лепшае месца для жыцця, чым у Кулазе? 3 усіх бакоў лясы: і бярозавы гай, і Зімніцкі змешаны, і Па- лянінавіцкі. Вятроў не ведалі людзі, жылі як у бога за пазухай. А побач балотца, маленькае, але сваё. Маліна, дурніцы, чарніцы. А торфу колькі... I для скаціны раздолле. А сады? А пчолы? Толькі вось нешта карэнны жыхар Кулагі сабраў пажыткі на машьгау, памахаў рукой землякам і паехаў не куды-небудзь, а ў Абідавічы, абмінуўшы нават сваю цэнтральную сядзібу — Іскань.

Людзі, помню, падыходзілі тады да Семчанкі, каля калодзежа машына спынілася, шафёр булькаў у радыятар ваду, пыталі:

— I чаму ж ты, Мікола, так далёка?

— Хоць бы ў нас тут атабарваўся, калі далёка табе ў краму хадзіць.

А ён словам, бы рукой — наводмаш:

— Ехаць — дык зразу, каб дзесяць разоў не грузіцца!

Вось так. Ён не дэзерцір, не. Ён бачыў, можа, далей, як ніхто іншы, ды і чуткам верыў, а яны ўжо пачыналі тады гуляць. «Кажуць, нас будуць да абідаўцаў далучаць. Бытта Плотнікаў забірае». Плотнікаў — старшыня суседняга калгаса. Гаспадар быў, але трагічна абарвалася яго жыццё: аўтамабільная аварыя. I пайшлі мяняцца ў Абідавічах старшыні! Не да Іскані было, тут хоць бы самім разабрацца, што да чаго.

Мне ж хочацца паразважаць пра дзядзьку Міколу. Чаму ён з курортнага мястэчка пераехаў у гаманлівую, вялікую вёску? Пакрыўдзіў- ся на каго? 3 суседзямі пасварыўся? Не тое, думаецца, і не другое. Чалавека пацягнула да магазіна, да клуба, да школы (на той час у яго вучыліся ўнукі), да шашы. Так-так, і да шашы! Бо яму да яе восем кіламетраў было, зімой не кожны адважыцца штурмаваць сумёты, а трэба з'ездзіць, бывае, і ўрайцэнтр, у Быхаў, па самых розных справах. На аўтобус зімой, увесну і позняй восенню, калі замецена і гразна, надзеі ма- ла: забіта дарога, нават калі і трактар пачысціць, аўтобуснікі сваё гнуць: «Не паедзем у Іскань, ведаем, як туды ехаць!» Хоць ты яго іншы раз за руку цягні, паказвай, што можна і праехаць. Не знойдзеш управы.

Зразумееш дзядзьку Міколу. Я часта яго бачу, калі дабіраюся з шашы. Пастарэў, сядзіць на лаўцы перад хатай, ківае сваім землякам і думае, відаць, праводзячы іх позіркамі: «Вам яшчэ ісці трэба, а я — дома! I ўнукі ў школу не ходзяць у белы свет, яна побач. I сельскі Савет тут во...»

3 маленькіх вёсак пераязджаюць і сёння людзі. Сем'ямі. У Быхаў, Доўск.. Але больш — у Іскань. Паміраюць старыя, хаты застаюцца — выбірай любую, жыві. Ніхто, праўда, не выбірае, не жыве...

Калі нашы бацькі пераехалі настаўнічаць у Іскань, гэта было на пачатку пяцідзесятых, то намыкаліся па кватэрах. У Іскані было цесна. Хапіла з тым кватараваннем. I мы добрай купкай, і гаспадары пад адным дахам — не павярнуцца. Ты ж помніш, як цудам жыць застаўся, калі абварыўся кіпенем, у чыгун з гарачай вадой плюхнуўся. Нагі не было дзе паставіць. А помніш, як будаваліся? Каб дах над галавой займець, дзед Якаў прадаў апошняга парсюка, а маці з бацькам ашчаджалі ва ўсім — толькі б хата свая. А сёння — займай, жыві. Вунь іх колькі! У цэнтры Іскані нават цэлая вуліца з цагляных дамоў, але ўсе пустуюць. Няма каму саграваць іх цяплом. Разлічвалі, што моладзь кінецца ў катэджы, а моладзь, як і раней, кінулася ў горад. Жытлом адным не прывабіш. Ім, бач ты, патрэбна нешта больш значнае.. А што? Неонавыя агеньчыкі рэклам на кінатэатрах і магазінах? Лаўка ў скверы і будка з марожа- ным? Паспрабуй загляні ў душу хлопцам і дзяўчатам, падбяры ключ. А калі ўжо на тое пайшло, то хто іх упрошваў застацца? Едуць — няхай сабе едуць. А можна ж было сказаць: «Заставайцеся, родныя, у вёсцы. Залатыя горы не абяцаем ні сёння, ні заўтра, а магчымасць такую даём — зрабіце самі горы гэтыя! Вось вам поле, вось вам фермы, вось вам наш БАМ!»

Быў такі момант у біяграфіі Іскані, калі людзі з трывогай пачалі думаць: хто ж заўтра тут будзе жыць, зямельку песціць? А потым пачала заставацца моладзь, сама па сабе, стыхійна, гледзячы адзін на аднаго. I гэта ўсяліла надзеі. Застаўся ў калгасе Анатоль Кавалёў, бацька цягнуў яго ў Мінск да сябе, але ён не паслухаўся, ажаніўся з Марыяй Панадысёвай. Ён — трактарыст, яна — медычка. Медычка! Для вёскі — знаходка. Усе браты Ляльковы засталіся — Васіль, Уладзімір, Міхаіл і Дзмітрый. Трактарысты. Дамы для сябе пабудавалі, з маці жыве толькі халасцяк Дзмітрый. Але і для яго наваселле зробяць, калі ў бацькоўскай хаце не ўжывецца. Як мурашы хлопцы, адзін каля аднаго. Праўду гавораць: брат моцны братам. Людміла Іванаўна, іх маці, не нарадуецца. I наша, гледзячы на Ляльковых, сказала неяк: «Зайздрошчу я Люсі». Я адразу лаўлю яе на слове:

— А ты ж хацела, каб твае дзеці ў гарадах жылі?

— Тады хацела, а цяпер і ў вёсцы добра,— адказвае маці.

Мікалай, сын Івана Радзівонавіча Глусцова, таксама застаўся. Працаваў на трактары, камсамольцы яго на свой з'езд у Маскву пасылалі, раённая газета змясціла партрэт хлопца. Газета гуляла па вёсцы. Не хавалі радасці землякі, ляпалі па плячы, хвалілі: малайчына, Коля! Ёсць і сярод нас героі, не лапцем боршч сёрбаем. Мікалай — чалавек замкнёны, ціхмяны, хоць і характар мае настойлівы. Прыемнай была, вядома ж, для яго ўвага землякоў, але выгляду не падаваў — стрымліваў пачуцці. А бацька, ты ж ведаеш Івана, свяціўся ўвесь тварам, за словам у кішэню ён не палезе, гаварыў: «Не для таго я пяцёра дзяцей на свет пусціў, каб на падхваце былі ў іншых! Не выйдзе! Толькі наперад! А калі хто пакрыўдзіць уздумае — я побач!» У гэтых словах — і гонар, і жыццёвая лінія Івана Радзівонавіча. Не за ручку вядзе па жыцці ён сваіх дзяцей, а словам, уласным прыкладам. Сам у калгасе, і дзеці пры ім. У горадзе толькі старэйшы, Міша, трамвай водзіць. Іван і Аня вучацца ў сельскагаспадарчым тэхнікуме, як некалі Мікалай. Васька пакуль школьнік.