Блакит

геніяльнае. Жарт жартам, але гэтая хвароба, як іржа, разьядала і разьядае многія пісьменьніцкія душы. У Быкава да гэтага “ізму” быў абсалютны імунітэт, катэгарычны маральны імператыў, які, чаго там хаваць, нярэдка ўскладняў і без таго няпростае ягонае, у тым ліку і асабістае, жыцьцё. Так, па вялікім рахунку Быкаў быў чалавекам прынцыпу, але калі казаць па шчырасьці, не заўсёды яму хапала прынцыпу і мужнасьці пасылаць к чортавай матары людзей яму несімпатычных, што заўсёды таўкліся-круціліся каля яго, цану якім ён выдатна ведаў. Нейкі ледзь ні гіпертрафіраваны душэўны такт замінаў яму некаму ў нечым адмовіць, праз што часам трапляў у складаныя, нават камічныя сітуацыі. Асабліва напачатку сваёй славы. Прыгадваецца, як пасьля адзначэньня юбілею на афіцыйным узроўні з узнагароджаньнем трэцім па рангу ордэнам напісаць, зьняць на кіна- і відэа стужку Быкава, узяць інтэрв’ю ў нядаўна апальнага пісьменьніка захацелі сотні айчынных і замежных тэле-радыёкампаніяў, студыяў кінахронікі, рэдакцыяў газетаў. Яму званілі, дамаўляліся, а то і без усялякай дамовы (падумаеш, правінцыя!) ехала ў Гродна Бог ведае адкуль пішучая і здымаючая брація. Яму, негаваркому па натуры, трохі каснаязыкаму кожнае інтэрв’ю, асабліва відэазапіс даваўся надзвычай цяжка, патрабаваў душэўных сілаў і часу. Словам, для Васіля Уладзіміравіча пачаўся суцэльны кашмар. Не падымаў тэлефонную трубку, прасіў жонку казаць, што яго няма дома і невядома, калі будзе, прыкідваўся хворым, але ня так проста ўлізнуць ад вопытных “акулаў пяра”. Хаваўся ў сяброў, выязджаў на прыроду. Але ж трэба было карпець над новай аповесьцю, а пісалася толькі за сваім сталом. Неяк пад вечар Быкаў пазваніў мне і папрасіў тэрмінова сустрэцца. Ён быў змрочны, здавалася, аж учарнеў, нават схуднеў за тыя тыдні два-тры, як ня бачыліся. Неяк асуджана сказаў, што ўспамінае, як рай нябесны, часы, калі яго лупцавалі з усіх бакоў: тады хоць можна было працаваць, а зараз няма ніякага ратунку ад розных інтэрв’юераў, распытвальшчыкаў, здымальшчыкаў, запрашальшчыкаў.

З ранку да позьняга вечару – і ніякага канца не відно...

– А што рабіць, Васіль Уладзіміравіч? – пажартаваў я. – Як кажуць, цярпі Зося, так прышлося – слава, як і прыгажосьць, патрабуе ахвяраў... – І дадаў сур’ёзна: – Ды пасылайце вы сяго-таго к чортавай матары...

– Яно, канечне, так... – згадзіўся Быкаў і замоўк. Адчувалася, у яго ёсьць нейкая справа-просьба да мяне. Ён не любіў такіх спраў, зьвяртаўся толькі ў крайнім выпадку, пры гэтым пачуваў сябе заўсёды нейк вінавата, бы намерваўся

ўзваліць на цябе свае нямаведама якія цяжкія клопаты. Пасьля паўзы сказаў:

– Слухай, а ці ня мог бы ты памагчы мне па-сяброўску адбівацца хоць ад самых нахрапістых праныраў? – І злавіўшы мой трохі зьдзіўлены погляд, патлумачыў:

– Ня будзеш вельмі супраць, калі жонка званкі пачне скіроўваць на цябе? А ты сам рашыш, каго варта ўважыць, каго – ты ведаеш куды пасылаць... Дый з тваёй пасады лягчэй адганяць ...

Канечне ж, я ня мог адмовіць Васілю Уладзіміравічу і, пэўна, месяцы два-тры, пакуль трошкі не ўляглося, выконваў абавязкі “дысьпетчара-рэгуліроўшчыка” ў ягоных стасунках-дачыненьнях з прэсай і грамадскасьцю. Ды і пасьля даводзілася ня раз рашуча аберагаць занятага творчай справай пісьменьніка ад занадта рашучых і назойлівых аматараў “пакалякаць” з Быкавым ці займець яго ў якасьці вясельнага генерала. Ён ведаў гэта і заўжды плаціў удзячнасьцю.

Мяне заўсёды зьдзіўляла, як Быкаў пры сваёй сусьветнай вядомасьці, з кім лічылі за гонар сустрэцца-пазнацца найслыньнейшыя людзі нашага часу, змог заставацца такім жа сьціплым, далікатным, уважлівым, простым у абыходжаньні, якім быў у тыя “гарадзенскія” часы, калі яшчэ ня ўведаў слодычы і горычы славы. Хіба толькі з гадамі стаў мудрэйшым, стрыманейшым, памяркоўнейшым, навучыўся дароўваць людзям шмат што з таго, чаго нізашто не дараваў бы ў маладосьці, стаў глядзець на сьвет, на людзей, нейкія іхнія слабасьці вачыма мудрага філосафа – трошачкі паблажліва, трошачкі з разуменьнем. Канечне ж, прайсьці выпрабаваньне гэтакай славай і заставацца самім сабой магла толькі Асоба, цэласны ва ўсіх сваіх супярэчнасьцях характар, з высокім духоўным стрыжнем характар, які ўзрос на спрадвечнай сялянскай мудрасьці, беларускай ментальнасьці і меў той перасьцярагальны механізм, што дазваляў яму з гонарам і годнасьцю абмінаць тысячы спакусаў, дапамагаў і разумную, заслужанаю пахвалу, і дылетанскія, часам прыдуркаватыя дыфірамбы, і нават выпады зласьліўцаў успрымаць як нешта фатальна-непазбежнае, да тых і іншых ставіцца з пэўнай іроніяй, не зважаць і не абвяргаць, незалежна ад каго яны сыходзяць, нават калі і ад блізкіх людзей, паводзіць сябе абсалютна абыякава, быццам усё гэта ня мае ніякага дачыненьня да яго, звычайнага жывога чалавека па імені Васіль Быкаў. Ён і ў Гродне, калі яшчэ ня быў такім знакамітым, і ў Менску на вяршыні сваёй славы не любіў і, як мог, пазбягаў выстаўляцца ў цэнтр увагі, на першыя ролі, весьці рэй, нават тады, калі рабіць гэта было амаль немагчыма, як, напрыклад, на ўласных днях нараджэньня, вечарынах з нагоды прысваеньня Героя працы, званьня Народнага пісьменьніка, Ленінскай прэміі і г.д., дзе рэй звычайна вёў востры на язык Генадзь

Бураўкін, часам ня надта цырымонечыся перапыняў, падпускаў віноўцу урачыстасьці кепікі, іншы раз і добранька падперчаныя, і той першы сьмяяўся, ніколі ня крыўдзіўся, любіў яго яшчэ больш як роднасную душу. У любой бяседзе ён неяк неўпрыкмет умудраўся сьціпла адыходзіць у цень, дзе адчуваў сябе натуральна і больш камфортна.

Разам з тым пры ўсёй сьціпласьці, абсалютна натуральнай простасьці і даступнасьці ў абыходжаньні з людзьмі ў ім была нейкая незразумелая ўнутраная сіла, якая ўтрымлівала, не дазваляла нават блізкім сябрам гэтак па-просту, запанібрата паляпваць яго па плячы, а я дык і ня змог перайсьці з ім на “ты”, хоць ня раз і ў Гродне, і ў Менску, ён настойваў, патрабаваў, нават злаваўся, пагражаючы, што і ён да мяне “завыкае” афіцыёзна, але я яго лавіў на слове:

– А вы хіба “тыкаеце” старэйшым па ўзросьце Танку, Брылю, Панчанку, нават амаль равесьніку Шамякіну?

– Ага, так... Ну да-а... – неяк скрушліва ўсьміхаўся Васіль Уладзіміравіч. – Ды, так сказаць, я не гаджуся ва ўзорна-паказальныя, з якіх варта рабіць жыцьцё, так сказаць, браць прыклад...

Цяжэй за ўсё напачатку яму давалася тое, чаго не ставала ці не было ў характары, чаго трошкі не дадала прырода – ну ніяк ён ня ўмеў выступаць: хваляваўся, губляўся, зьбіваўся, часам увогуле ня ведаў, што гаварыць. А яго запрашалі ў розныя аўдыторыі, хацелі бачыць, хацелі слухаць, і ён разумеў, што бяз гэтага ну ніяк не абыйсьціся, асабліва, калі ўзначаліў абласную пісьменьніцкую арганізацыю. Ён па-добраму зайздросьціў Карпюку, які трымаўся ў любой аўдыторыі, як рыба ў вадзе. Таго хлебам не кармі, а дай трыбуну. Гэта пасьля Васіль Уладзіміравіч сваім ня надта пастаўленым, глухаватым, манатонным голасам умеў гадзінамі заварожана трымаць тысячныя аўдыторыі, ды так, што муха праляціць – чутно. А тады самае што ні ёсьць ардынарнае выступленьне дзе-небудзь перад вучнямі і настаўнікамі патрабавала ад яго неймаверных душэўных высілкаў. Неўзабаве ён даўмеўся напісаць прыдатны для любой аўдыторыі выратавальны тэкст хвілінаў на пятнаццаць – аб Гарадзеншчыне літаратурнай, пачынаючы ад Адама Міцкевіча, канчаючы Юркам Голубам і Валянцінам Блакітам. Цікавае пачыналася толькі тады, калі задаваліся нейкія вартыя ўвагі пытаньні, і ён абсалютна шчыра і адкрыта пачынаў адказваць, ніколькі не клапоцячыся, што яго ня так могуць зразумець, ня так успрыняць. Ён агарошваў аўдыторыю, заяўляючы, што яму не падабаюцца ледзь

ці ня ўсе фільмы па ягоных творах, а больш за ўсё – “Альпійская балада”, што ён ня любіць тэатр, што для яго найлепшая музыка – цішыня, уяўленьня ня мае, што такое каханьне і г.д. Праз некаторы час ён выкінуў тую выратавальную паперчыну, на ўласным вопыце зразумеўшы: ня мае асаблівага значэньня, як сказаць, важней за ўсё – што сказаць. А сказаць што – у яго заўсёды было...