Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Пачатак шэсцьдзесят дзевятага.

А мы ўжо не толькі пісаць, друкаваць, але i гаварыць пра такое не хочам,— зноў баімся, асцерагаемся, намагаючыся прыкрыць свае язвы, адштурхнуць еамакрытыку патрыятычным ды юбілейным шумам...

* * *

Калі пасадзілі бацьку, яна хадзіла да тых, якія саджаюць, i даводзіла горача, як магла, што ён не вінаваты, што тата яе...

Дай нам Бог такіх дачок!

Знаёмыя работнікі органаў употай ды паасобку папярэджвалі дзяўчыну, што не паможа бацьку, а сядзе i сама.

«Яна не паслухала i неўзабаве села», — расказвае, нават неяк смяецца адзін з сучаснікаў. I ў гэтым смеху бачыцца не проста... дакор, але ж i нейкая страшная «філасофія» таго часу. Яна ^гібыта сям-там засталася, гэтая філасофія, хоць многія з ёю — з маладушным угодніцтвам, са сляпою верай — пападаліся пад колы i самі...

Дзяўчына тая адпакутавала многа гадоў. I цяпер, у палавіне шасцідзесятых, ужо зусім немаладая, наша пісьменніца Ядвіга Бяганская — можа з чыстай душой глядзець не толькі ў бацькавы вочы (калі захавалася якое-небудзь фота), але i на ўвесь свет.

Ды як жа горка, як страшна даюцца такія перамогі!..

* * *

Прыйстойна сівенькі журналіст, даўно знаёмы i заелужаны таварыш, падзяліўся са мною ўспамінам:

— У трыццаць сёмым i мяне, брат, прымусілі давесці сваю адданасць ды пільнасць. Рэдактар выклікаў: «Столькі часу працуеш, a ніводнага ворага не выкрыў, — як гэта разумець?» Так было яно. I напісаў я на аднаго. Гэты... так сказаць вораг, канчаў тады самагубствам, але толькі аслеп. I яшчэ ўсё ходзіць па Мінску, кійком сваім торкае. Бог веку прадоўжыў. На гора i мае.

* * *

У акупацыю. Расстрэл раздзетых. Першы i апошні раз сям'я ўся разам голая. Безабароннасць гранічная. Вопратка, любая — даражэйшая за цябе. Вышэйшая нечалавечая, фашысцкая пагарда...

Зямляк мой, гулагаўскі пакутнік Коля С. (герой апавядання «Уступленне ў рэквіем»), дагараючы ад раку, ледзь не шаптаў задыхана, калі я сядзеў пры ім, у сонечнай новай хаце.

У трыццаць сёмым нашы пакідалі ў бялізне. Яму, у лагеры, расказваў пра гэта немец-камуніст, асуджаны на вышку i ўжо ў сутарэнне прыведзены., Штабель трупаў у бялізне i выканаўца высокай справядлівасці з малакаліберкай. Вось-вось было б ужо i гэтаму, чарговаму, па ўсім, аднак прыбег пасыльны — у канцылярыі ўспомнілі, што немец той — германскі грамадзянін.

Чалавек пасля гэтага сутарэння так i не пазбавіўся ад уражання, што ўсё навокал у крыві...

* * *

У 1938-м трыцдацішасцігадовы Панамарэнка стаў першым сакратаром ЦК беларускай кампартыі. Кузьма Чорны сядзеў тады ў турме i не ведаў пра такую змену кіраўніцтва. На чарговым допыце, побач са следчым, на гэты раз ветлівым, моўчкі сядзеў незнаемы мужчына. Хто гэта — Чорны ўведаў, калі быў выпушчаны. Прабыўшы ў пекле дзевяць месяцаў.

Так мне расказваў Вітка. Нядаўна, у нашых васьмідзесятых.

А нешта адразу пасля вайны Кірэенка, са слоў Чорнага, з якім ён хоць i не сябраваў, як Вітка, але сустракаўся, быўшы з фронту ў Маскве, расказваў, што Панамарэнка, пасля таго даваеннага допыту, выклікаў скатаванага «нацдэма» i спытаўся:

— Николай Карлович, в состоянии ли вы простить советскую власть за ошибку с вами?

У адказ на што наш Карлавіч толькі заплакаў.

I другое,што я пачуў таксама ад Кірэенкі.

Калі ў вайну, адзначаючы 25-годдзе БССР, ордэны i медалі выдзелілі i пісьменнікам, хто ацалеў, цывільнаму, хвораму i нястомнаму Чорнаму далі...! Чырвоную Зорку, адзнаку, як вядома, баявую. I вось ён аднойчы павесіў на спінку гасцінічнага крэсла свой бывалы пінжачок з прывінчаным ордэнам, стаў перад тым пінжаком i сказаў, спытаўся:

— Здароў, Кузьма! Што, i цябе ўзнагародзілі?..

* * *

Бацькоў вывезлі адразу пасля вайны. Нехта адзін з іхняй вёскі быў у акупацыю нейкім начальникам, дык з-за яго, для большай бяспекі ці для належнага парадку, вывезлі ўсіх з тым самым прозвішчам. Яе, сёння літоўскую наэтэсу, не вывезлі тады адразу, а пазней, калі ёй споўнілася шаснадцаць. , Шэсць сібірскіх гадоў... Інтэлігентна мілая, расказвае мне на таварыскай бяседзе, у першы вечар знаёмства:

— Зойдзе ў рэдакдыю кур'ер-паштальён, які-небудзь канверт з сургучом прынясе, дык я — ніхто не ведае — перадрыжу ад страху, што ў тым канверце абавязкова штосьці пра. мяне...

A быў канец шэсцьдзесят дзевятага.

* * *

Дачушка рэпрэсіраванага бацькі сябравала з дзяўчынкай з праведнай сям'і. I тыя сямейнікі, калі ix малая не хацела прымаць лекаў, для добрага прыкладу давалі ix спачатку няшчаснай сябровачцы.

Яна, цяпер пажылая настаўніца, запомніла гэта на ўсё жыдцё. A ў маленетве, вядома, не разумела, што да чаго.

* * *

Мужык загінуў на фронде. Жонка гадуе двое дзяцей. Дзяўчынка ходзіць у восьмы клас, хлопец у пяты. Дзеці спраўныя, асабліва дзяўчынка, у школе з до льна я ды акуратная, а дома працавітая, як мама.

Ды вось на іхнім загуменні склалі стог калгаснай саломы. Калгас — на другім годзе, людзі ніяк не прывыкнуць. Удава, нічога ліхога не думаючы, узяла той саломы — напхаць дзецям сеннікі. Судзілі, далі сем гадоў.

Дзяўчынка школы не пакінула, хоць i хата, i брат — на ёй.

— Шкада, — расказвае пра гэта былы вясковы настаўнік, цяпер, пры сыне, гарадскі пенсіянер.— Шкада малых, а памагчы баімся. Karo шкадуеш, каго падтрымліваеш?! Знойдзецца, каму падаткнуць. Нават i ў калектыве, сярод настаўнікаў. Аднак жа i прыдумалі, i памагалі. Дзеці не вінаваты. А сама яна У Сем год за рэзгіны саломы!..

I помніцца. I расказаў — нібы дзеля палёгкі.

* * *

У вайну ці адразу пасля вайны, у Германіі, наш капітан-шыфравальшчык у свабодны час трохі выпіваў i тады напяваў сабе ціхенька:

«Да здравствует товарищ Сталин, наш великий вождь, да здравствует товарищ Сталин, наш...»

— Што ж ты так?— спытаўся ў яго другі афіцэр, журналіст. (Дарэчы, ён мне пра гэта i расказваў.)

— Ды так, брат, каб толькі не памыліцца, не заспяваць чаго-небудзь іншага...

* * *

На палубе волжскага цеплахода, у шэсцьдзесят сёмым, чытаю напісаныя пасля з'езда партыі разважанні пра помнік правадыру на канале Волга-Дон.

Каб гэта ж, думаецца, усю тую нудную безліч істуканаў ды істуканчыкаў — ад бацькі сельсавецкага да бацькі волжска-данскога, дзе дыяметр генералісімусавай шапкі каля чатырох метраў, — каб усю процьму ix, што накрывала нашу краіну, узяць ды поўнасцю раздзець! Паказаць яго паантычнаму: толькі з вусамі ды ў шапцы?

Хоць бабы напляваліся б усмак, употай!..

* * *

Наслухаўшыся на сходзе брудных, узаемна паклёпніцкіх заяў i выступленняў, надыхаўшыся агідай, дома налез у слоўнік Ушакова, а потым у Вялікую Энцыклапедыю, шукаючы тлумачэння слова «данос».

Аказваецца — спецыфічнае, састарэлае слова. Даносы рабіліся толькі калісьці, на рэвалюцыянераў, a ў гады акупацыі — на камуністаў i камсамольцаў.

Тако рече Ушаков.

Вялікая Савецкая Энцыклапедыя дае не проста «донос», а пасылае з 12-га тома ў 15-ты, дзе стаіць «ложный донос».

Проста даносаў i проста даносчыкаў — ужо няма. Ура!..

* * *

Старога талстоўца, няхай сабе ў нечым абмежаванага, але ж сумленнага, добрага чалавека, вясковага кнігалюба з бедных i цёмных «панскіх часоў», пасля вызвалення Заходняй хацелі завербаваць у стукачы. Ён ім тлумачыў, чаму не можа быць такім, спасылаўся i на вялікае любімае імя. Яму пайшлі насустрач: