Час second-hand

Я нарадзіўся ў СССР, і мне там падабалася. Мой бацька быў камуністам, вучыў мяне чытаць па газеце «Правда». На кожнае свята мы з ім хадзілі на дэманстрацыю. Са слязьмі на вачах… Я быў піянерам, насіў чырвоны гальштук. Прыйшоў Гарбачоў, і я не паспеў стаць камсамольцам, пра што шкадую. Я — савок, так? Мае бацькі — саўкі, дзед і баба — саўкі? Мой саўковы дзед загінуў пад Масквой у сорак першым… А мая саўковая бабулька была ў партызанах… Спадары лібералы адпрацоўваюць сваю пайку. Хочуць, каб мы сваё мінулае лічылі чорнай дзіркай. Я іх усіх ненавіджу: гарбачова, шэварднадзэ, якаўлева, — напішыце з маленькай літары, гэтак я іх ненавіджу. Я не хачу ў Амерыку, я хачу ў СССР…»

«Гэта былі выдатныя, наіўныя гады… Мы паверылі Гарбачову, цяпер ужо нікому так лёгка не паверым. Многія рускія людзі вярталіся з эміграцыі на Радзіму… Быў такі ўздым! Думалі, што зломім гэты барак. Пабудуем нешта новае. Я скончыла філалагічны факультэт МДУ і паступіла ў аспірантуру. Марыла займацца навукай. Кумірам у тыя гады быў Аверынцаў, на яго лекцыі прыходзіла ўся адукаваная Масква. Сустракаліся і падтрымлівалі адзін у адным ілюзію, што неўзабаве паўстане іншая краіна, і мы за гэта змагаемся. Калі я даведалася, што мая аднакурсніца з’язджае ў Ізраіль, вельмі здзівілася: «Няўжо табе не балюча з’язджаць? У нас усё толькі пачынаецца».

Чым больш гаварылі і пісалі: «Свабода! Свабода!», тым хутчэй з прылаўкаў знікалі не толькі сыр і мяса, але і соль, і цукар. Пустыя крамы. Страшна. Усё па талонах, як у вайну. Нас выратавала нашая бабуля, яна цэлымі днямі бегала па горадзе і «атаварвала» гэтыя талоны. Увесь балкон быў забіты пральным парашком, у спальні стаялі мяхі з цукрам і крупамі. Калі выдалі талоны на шкарпэткі, тата заплакаў: «Гэта канец СССР». Ён адчуў… Тата працаваў у канструктарскім бюро на ваенным заводзе, займаўся ракетамі, і яму гэта шалёна падабалася. У яго былі дзве вышэйшыя адукацыі. Замест ракет завод стаў штампаваць пральныя машыны і пыласосы. Тату скарацілі. Яны з мамай былі заўзятымі «перабудоўшчыкамі»: пісалі плакаты, разносілі ўлёткі — і вось фінал… Разгубіліся. Не маглі паверыць, што свабода — яна вось такая. Не маглі з гэтым змірыцца. На вуліцах ужо крычалі: «Гарбачову грош цана, беражыце Ельцына!» Неслі партрэты Брэжнева ў ордэнах, а партрэты Гарбачова — у талонах. Пачыналася валадаранне Ельцына: гайдараўскія рэформы і вось гэтае ненавіснае мне «купі-прадай»… Каб выжыць, я ездзіла ў

Польшчу з мяшкамі лямпачак і дзіцячых цацак. Поўны вагон: настаўнікі, інжынеры, дактары… Усе з мяшкамі і торбамі. Усю ноч сядзім і абмяркоўваем «Доктара Жывага» Пастарнака… п’есы Шатрова… Як у Маскве на кухні.

Успамінаю ўніверсітэцкіх сяброў… Мы сталі кім заўгодна, але не філолагамі — топ-менеджарамі рэкламных агенцтваў, банкаўскімі клеркамі, «чаўнакамі»… Я працую ў агенцтве нерухомасці ў адной дамы, якая прыехала з правінцыі, былы камсамольскі работнік. У каго сёння фірмы? Вілы на Кіпры і Маямі? У былой партыйнай наменклатуры. Гэта да таго, дзе трэба шукаць грошы партыі… А нашы правадыры… шасцідзясятнікі… Яны крыві на вайне нанюхалiся, але былі наіўныя, як дзеці… Нам трэ было дняваць і начаваць на плошчах. Давесці справу да канца — дамагчыся Нюрнберга для КПСС. Мы занадта хутка разышліся па дамах. Фарцоўшчыкі і мянялы ўзялі ўладу. І насуперак Марксу, пасля сацыялізму будуем капіталізм. (Маўчыць.) Але я шчаслівая, што жыла ў гэты час. Камунізм сканаў! Усё, ён ужо не вернецца. Жывём у іншым свеце і глядзім на свет іншымі вачыма. Свабоднае дыханне тых дзён я ніколі не забуду…»

ПРА ТОЕ, ЯК ПРЫЙШЛО КАХАННЕ, А ПАД ВОКНАМІ — ТАНКІ

«Я была закаханая, ні пра што іншае больш не магла думаць. Жыла выключна гэтым. І вось мама раніцай будзіць: «Танкі — пад вокнамі! Здаецца, пераварот!» Я ў паўсне: «Мама, гэта вучэнні». Фіг вам! Пад вокнамі стаялі сапраўдныя танкі, я ніколі не бачыла танкі так блізка. Па тэлевізары ішоў балет «Лебядзінае возера»… Прыбегла маміна сяброўка, яна вельмі хвалявалася, што завінавацілася партыйныя ўзносы за некалькі месяцаў. Казала, што ў іх у школе стаяў бюст Леніна, яна яго вынесла ў бакоўку, а цяпер — што з ім рабіць? Усё адразу стала на свае месцы: гэта нельга і тое нельга. Дыктар зачытвала Заяву аб увядзенні надзвычайнага становішча… Маміна сяброўка пры кожным слове ўздрыгвала: «Божа мой! Божа мой!» Бацька пляваўся ў тэлевізар…

Патэлефанавала Алегу… «Едзем да Белага дома?» — «Едзем!» Прышпіліла значык з Гарбачовым. Нарэзала бутэрбродаў. У метро людзі былі маўклівыя, усе чакалі бяды. Усюды танкі… танкі… На брані сядзелі не забойцы, а спалоханыя хлопцы з вінаватымі тварамі.

Бабулькі кармілі іх варанымі яйкамі і блінамі. На душы стала лягчэй, калі ля Белага дома я ўбачыла дзясяткі тысячаў людзей! Настрой ва ўсіх цудоўны. Адчуванне, што мы ўсё можам. Скандавалі: «Ельцын, Ельцын! Ельцын!» Ужо фармаваліся атрады самаабароны. Запісвалі толькі маладых, а сталым адмаўлялі, і яны былі незадаволеныя. Нейкі стары абураўся: «У мяне камуністы жыццё скралі! Дайце хоць бы памерці прыгожа!» — «Баця, адыдзіце…» Цяпер кажуць, што мы хацелі абараніць капіталізм… Няпраўда! Я абараняла сацыялізм, але нейкі іншы… не савецкі… І я яго абараніла! Я так думала. Мы ўсе так думалі… Праз тры дні танкі выходзілі з Масквы, гэта ўжо былі добрыя танкі. Перамога! І мы цалаваліся, цалаваліся…»

Сяджу на кухні ў маіх маскоўскіх знаёмых. Тут сабралася вялікая кампанія: сябры, сваякі з правінцыі. Успомнілі, што заўтра чарговая гадавіна жнівеньскага путчу.

— Заўтра — свята…

— А што святкаваць? Трагедыя. Народ прайграў.

— Пад музыку Чайкоўскага саўдэпію пахавалі…

— Першае, што я зрабіла, — узяла грошы і пабегла ў крамы. Ведала, чым бы яно ні скончылася, а кошты вырастуць.

— Узрадаваўся: Горбі прыбяруць! Надакучыў ужо гэты балбатун.

— Рэвалюцыя была дэкаратыўная. Спектакль для народа. Памятаю поўную абыякавасць, з кім ні загаворыш. Чакалі.

— А я патэлефанаваў на працу — і пайшоў рабіць рэвалюцыю. Выграб з буфета ўсе нажы, якія былі дома. Разумеў, што вайна… зброя патрэбна…

— Я быў за камунізм! У нас у сям’і — усе камуністы. Замест калыханак мама спявала нам рэвалюцыйныя песні. І ўнукам цяпер пяе. «Ты што, звар’яцела?» — кажу. А яна: «Я іншых песняў не ведаю». І дзед быў бальшавік… і бабка…

— Вы яшчэ скажыце, што камунізм — прыгожая казачка. Бацькі майго таты зніклі ў лагерах Мардовіі.

— Я пайшоў да Белага дома разам з бацькамі. Тата сказаў: «Хадзем. А то каўбасы і добрых кніг не будзе ніколі». Разбіралі брук і будавалі барыкады.

— Зараз народ працверазеў, і стаўленне да камуністаў мяняецца. Можна не хавацца… Я працаваў у райкаме камсамола. У першы дзень усе камсамольскія білеты, чыстыя бланкі і значкі забраў дадому і схаваў у падвале, потым бульбу не было куды складваць. Я не ведаў, навошта яны мне патрэбныя, але ўявіў, як прыйдуць апячатваць і ўсё гэта знішчаць, а гэта былі дарагія для мяне сімвалы.

— Мы маглі пайсці забіваць адзін аднаго… Бог выратаваў!

— Нашая дачка ляжала ў радзільні. Я прыйшла да яе, а яна: «Мам, рэвалюцыя будзе? Грамадзянская вайна пачнецца?»

— Ну, а я скончыў ваеннае вучылішча. Служыў у Маскве. Далі б нам загад кагосьці арыштаваць, дык, без усялякіх сумневаў, мы б гэты загад выканалі. Многія б выканалі яго са стараннасцю. Надакучыў бардак у краіне. Усё раней было дакладна і ясна, усё па загадзе. Быў парадак. Вайскоўцы любяць так жыць. Наогул людзі любяць так жыць.

— Я баюся свабоды, прыйдзе п’яны мужык і спаліць лецішча.

— Якія, браце, ідэі? Жыццё кароткае. Давайце вып’ем!

19 жніўня 2001 года — дзесяцігадовы юбілей жнівеньскага путчу. Я ў Іркуцку — сталіцы Сібіры. Бяру некалькі бліц-інтэрв’ю на вуліцах горада.

Пытанне:

— Што было б, калі б ГКЧП перамог?

Адказы:

— Захавалі б вялікую краіну…

— Паглядзіце на Кітай, дзе камуністы ва ўладзе. Кітай стаў другой эканомікай у свеце…