Вiтраж

Праз год я атрымаў ад Канановіча пісьмо, добрае слова пра маю кнігу «Птушкі i гнёзды», якую яму ўголас, па-беларуску прачытала савецкая госця, яго дваюрадная сястра, маладая настаўніца са Слонімшчыны. А праз месяц, у рэстаране цеплахода «Баторы», дзе мы сабраліся за столікам, неафіцыйныя прадстаўнікі трох літаратур,— Канановіч, Бартэльскі, Яжджыньскі, Алесь Ганчар i я,— звонам маленькіх польскіх кілішкаў, па прапанове гаспадароў, было замацавана пагадненне пра пераклад Канановічам i выданне Яжджыньскім зборніка маіх апавяданняў.

Гэтая радасць мая, звычайная, прывычная для многіх савецкіх пісьменнікаў, пераважна рускіх i не заўсёды нават «сярэдніх», была вялікай для мяне таму, што я чакаў яе даўгавата i з пэўнай горыччу ў сэрцы. Трэба сказаць, што мой радавы, салдацкі ўдзел у абароне польскага Узбярэжжа ў верасні трыццаць дзевятага года, мая, таксама сціплая, праца перакладчыка польскай літаратуры не абыдзены ўвагай: у кожны мой прыезд у ПНР пра гэта гаварылася ў той або іншай форме, прыватна ці афіцыйна. Бывала i прыемна, i няёмка часамі, а потым стала, нарэшце, i прыкра — толькі як быццам ад такой увагі з боку польскіх сяброў-пісьменнікаў, ад няроўнасці ў нашых адносінах з тымі, з кім я дружыў, каго я чытаў, а хто... у лепшым выпадку вельмі мала ведаў мяне як літаратара. Была ў мяне, праўда, выдадзена па-польску кніга, аднак пераклад яе быў зроблены з дрэннага рускага перакладу, i выхад гэтай кнігі не радаваў мяне.

Мацей Юзаф Канановіч узяўся перакладаць з арыгінала. Амаль адразу ён прызнаўся мне ў пісьме, што гэта для яго нялёгка i што ў працы яму дапамагае амаль дзевяностагадовая маці, якая доўга жыла на Беларусі i ганарыцца ix, Канановічаў, сямейнай дружбай з Міхалам Федароўскім. Нядаўна, у Варшаве, я ўдзячна пазнаёміўся ca старэнькай i працавіта-бадзёрай паняй Аннай. А перад гэтым, улетку, разам з Мацеем i трыма беларускімі калегамі пагасцяваў у светлай хаце над Шчарай, у якой нарадзіўся Мацеяў бацька, дзе жыве яго дваюрадны брат, адкуль пайшла на свой настаўніцкі хлеб мілая Ганначка Канановіч, тая, што падружыла нас, каму па праву належыцца адзін з трох першых аўтарскіх экземпляраў маёй будучай польскай кнігі, i складзенай, i перакладзенай ужо, як мне здаецца, па-сапраўднаму.

Над гэтай кнігай мы папрацавалі з Мацеем нямала i дружна.

Пішу гэта i зноў успамінаецца жнівеньская ноч, калі мы выйшлі з Дуброўкі, пасля вясёлага калгаснага застолля з беларускімі i польскімі песням!,— поўны барвовы месяц над ракою, хісткая пласкадонка, у якой мы сядзелі на кукішках i якой даволі бесшабашна кіраваў багром падвяселены брыгадзір. Мне толькі страшна было адно — што бултыхнуся ў быструю плынь не так сабе, не толькі пад гальштукам, але i з папяровым скруткам, які трымаю ў прыўзнятай на ўсякі выпадак руцэ. Гэта — наш с Мацеем рукапіс, апавяданні, перапісаныя ім пасля маёй, як мы дамаўляліся, прыдзірлівай аўтарызацыі, прывезеныя ім на яшчэ адзін сумесны прагляд.

Дзякую, дружа! Мне было добра працаваць з табой — i аўтарызуючы пераклад, i перакладаючы тваё, асабліва тое апавяданне, дзе ты так шчыра, цёпла ўспамінаеш дні сваёй наднёманскай маладосці.

* * *

Панна Гражына, дачка майго польскага сябра, трымае каліва сціплай кветкі, што называецца па-іхняму, здаецца, празаічна — дзюравец, а па нашаму святаяннік — куды прыгажэй. Мы ў ціхім, светлым настроі, нібы нават рады, што прыпомнілі, удакладнілі гэтыя назвы, больш, аднак, па той прычыне, што навокал нас — сонечны беларускі верасень, самы яго пачатак, а мы — талковая, сімпатычная панна, яе малодшы брат, студэнт Тадэвуш, іхні бацька i я — сядзім на ўзлеску, у цёплай траве, каля бярозак, толькі на палавіну нейкую пажаўцелых.

Ёсць i яшчэ адна прычына нашай ціхасці, нашага ўрачыстага настрою,— мы толькі што абышлі Хатынь.

Ад хаты да хаты, ад брамкі да брамкі... Не! — ад котлішча да котлішча, ад коміна да коміна... Хрумсцела пад нашымі нагамі дзындра, ціха вызвоньвалі бязладныя, трывожныя званы, з чорных табліц на комінах крычалі імёны спаленых...

Помнік ахвярам адной вёскі.

Могілкі мноства вёсак, спаленых разам з людзьмі.

Цяпер, адпачываючы на ўскраіне неіснуючай вёскі, не хочучы ісці адгэтуль, ад гэтых ціхіх хвілін, мы трохі гаворым пра штосьці простае, не вельмі абавязковае, нібы дзеля таго толькі, каб тлеў, перабягаў ад аднаго да другога агеньчык нашай супольнасці, у той час, калі над гэтай ціхай, нешматслоўнай знешнасцю, у душы ў кожнага з нас — свая спакойная ці растрывожаная глыбіня.

Пасля святаянніка i яшчэ чагосьці там я гавару пра тое, што адзін з маіх беларускіх сяброў правільна раіў на тую вунь ліпу, якая адзінока ўзвышаецца наводшыбе Хатыні, падняць барану або кола, каб тут загняздзіўся бусел. Яго прысутнасць яшчэ больш падкрэсліла б жалобную самотнасць вёскі-помніка, яе трагедыю і, калі хочаце, непераможнасць жыцця. Дзеці i кветкі, якіх тут так многа бывае, клёкат з буслянкі i белыя крылы над зелянінай вялізнай лясной паляны...

Гаворачы i слухаючы іншых, я ўспамінаю, як храбусціць пад падэшвамі буйны жвір, вельмі выразна чутны ў люднай цішыні. Ён храбусціць пад нетаропкімі нагамі мноства маўклівых людзей, што папарна, урачыста ідуць да абеліска — помніка савецкім салдатам, вызваліцелям Польшчы. Ціха, стрымана б'юць барабаны. Хрумсценне жвіру — як суровы гоман нейкай непарыўнай плыні, а вуркатанне салдацкіх «вэрбляў» — барабанны перастук — як нейкая трывожная перасцярога, заклік да нястомнай пільнасці. Жывыя кветкі, ix несмяротнае мноства, i дзеці на ганаровай варце, дзяўчынка i хлопчык, сімвал нявіннасці, чыстаты, з чаго накпіць, наздзекавацца — найбольшае злачынства.

Кланяюся Рэвалюцыі Рускай

Шапкай да зямлі.

Па-польску...

Гэтыя словы Бранеўскага, вядомыя мне раней, але па-новаму пачутыя на ўрачыстым сходзе, напярэдадні, гучалі ў душы, як неадчэпны, хвалююча неадчэпны лейтматыў. Разам з хрумсценнем жвіру i вуркатаннем «вэрбляў».

Лістапад пяцьдзесят сёмага года, саракагоддзе Кастрычніка, якое мне давялося сустракаць у Варшаве,— ужо i тое далёкі ўспамін.

«Ужо i тое...» Летась я быў удзельнікам Гданьскага пісьменніцкага з'езда, прысвечанага трыццацігоддзю пачатку другой сусветнай вайны. A ўжо i гэты з'езд спакваля становіцца ўспамінам, займае... ужо заняў сваё месца ў гісторыі.

Успамінаю кветкі, якія мы — літаратары польскія, савецкія, румынскія, венгерскія, славацкія, балгарскія, нямецкія, сербалужыцкія, в'етнамскія — клалі каля помніка героям Вестарплятэ, велічна-гордага помніка народнай славе, які ўзвышаецца над недалёкімі хвалямі мірнай i працавітай польскай Балтыкі.

Успамінаю «апэль палёглых» — пераклічку тых, што загінулі ў змаганні з фашызмам. Зноў старадаўняя краса палаца i дамоў Доўгага Рынка, узнятых з руін да апошняй драбніцы дакладна. Жалезны, элегантны строй ганаровай варты. Белыя галубіныя крылы на фоне вячэрняй зары,— галубоў растрывожылі залпы салюта. А перад гэтым над плошчай урачыста, хутчэй — сардэчна гучалі словы пасівелага паэта, што прамаўляў i да прысутных, i да ўсіх, хто думае пра лес людзей, пра чалавечы сэнс жыцця.

«Людзі добрай волі! Не паддавайцеся падману, не дазваляйце заражаць вас прапагандай нянавісці, рэваншызму, захопніцтва! Сябры-пісьменнікі! Пільна распазнавайце атруту нацыяналізма, які прасочваецца ў людскія душы, дзякуючы намаганням ворагаў чалавечнасці!..»

Выступаў тады Юліян Пшыбась. I я ўжо словы яго памятаю не толькі з таго выступлення, але i з кнігі пра той з'езд, прысланай мне сёлета вясной.

Па гэтай кнізе я правяраў сваю памяць, чытаючы яшчэ адно выступление, якое год таму назад уразіла мяне сваёю, зрэшты, вельмі простай незвычайнасцю. Слова нямецкай пісьменніцы Ганны Гайдэ Крацэ, якая, апраўдваючыся перад калегамі з краін сацыялістычнай садружнасці, чаму яна толькі пад канец антываеннай дыскусіі далучылася да яе, сказала: