Па дарозе

- Павал, Павал, глядзi, - зноў дабягае да Паўла голас Тодара з задняга воза, голас нейкi цвёрды, слiзкi, як мокрая гадзюка.

Павал на хаду паволi злазiць з воза; раптам чуе, як на пярэднiм возе пачынаюць рагатаць. Голас у Насцi бязвiнна-гуллiвы, без хiтрасцi: проста затым гэта рагоча яна, што смешна ёй; а рогат у Алеся страшны, як удар абухам па галаве, - i колькi ў iм самаздавальнення, жадання патаптаць усё сабе пад ногi, быць над усiм вышэй, i ўжо ўпэўненасць, што мацнейшы за ўсiх ён тут.

Павал паволi прывязвае лейцы да аглабiны i чакае задняга воза.

- Ты што, глядзець не хочаш? - падае голас Тодар. - Прамаргаў ты, браце, дзяўчыну, яшчэ як прамаргаў!

- Нiчога ты, Павал, браце, не варт, - дадае цвёрда Сёмка, - не варта было чапаць дзяўчыны, калi не чуў у сабе сiлы.

-Я яе не чапаў, - сказаў Павал.

- А ты яшчэ яе чапаць думаў?! - зарагаталi ўдвух. - А-я-яй, трэба-такi было табе яе зачапiць. Няхай бы ты ёй след свой пакiнуў, каб памятавала цябе навек. Не трэба было баяцца. Ты цяпер да яе адно падкацiся ды прыстрой ёй што-небудзь, - Алесь багаты, чорт яго не возьме, яму прыплод нястрашны. А тым часам зусiм цяпер гэта табе нястрашна, калi паглядзець з другога боку, цяпер на Алесевай шыi ты лоўка можаш выехаць... Алесь, сюды iдзi!

Вырасла раптам з цеменi каля воза высокая постаць Алеся Мельгуна.

"Будуць душу разварочваць", - са смуткам думае Павал.

- Ну, я пайду на свой воз, падрамлю трохi, - сказаў ён.

- Ча-чаго ты, дурны, што, з людзьмi пабыць не хочаш? - схапiў яго за плячо Алесь i сам сеў на воз да Тодара i Сёмкi i ўсцягнуў Паўла.

Павал зразу адчуў звярыную радасць Алеся Мельгуна ад таго, што вось ён сядзiць блiзка з тым чалавекам, над якiм так удалося яму ўзяць верх, не далажыўшы да гэтага многа старанняў. Гэта была радасць звера, радасць жывёлы, без думак, без жаданняў, тупая i нiкчэмная.

I яшчэ, з вялiкаю крыўдаю, адчуў Павал, што гэты вось самы Алесь Мяльгун зусiм нават не хоча нiчога кепскага яму; калi нават трэба будзе, дык паможа яму ад шчырасцi, хоць можа пасля i пасмяецца; што гэта не можа ён адчуць таго, што здзекуецца разам з гэтымi вось людзьмi над iм; што ён повен захаплення ад жыцця, ад здарэнняў, ад падзей, ад самога сябе i не прыкмячае таго, што мучыць другога.

I ў гэтым была вялiкая крыўда.

- Ну, я пайду, - зноў сказаў Павал.

- Куды ты спяшаеш, - схапiў яго за руку Сёмка, давай закурым.

- Я ж не куру.

- Затым, мусiць, цябе i бабы не любяць, што ты не курыш, - загаварыў Тодар. - Бабы, брат, любяць. Ого-го! Каб ты курыў, каб быў як дуб моцны i як агонь гарачы, каб быў упарты, цяжкi на руку...

- У Паўла якраз нiчога гэтага няма, - усмiхнуўся Алесь.

-Я ж к гэтаму i гавару, - абазваўся Тодар.

Тады Павал саскочыў з воза i загаварыў iм тром.

- Браткi мае! Ну, я ведаю, што вы гэткiя моцныя, а я - хворы, дык нашто ж вы гэта мне гаворыце? Што я вiнаваты, што я такi, а вы такiя? Нашто вы мне душу разварочваеце? Ну, не хачу я нiчога гэтага. Ну, Насця нада мною насмяялася, дык я не крыўдую, бо яна здаровая, а я хворы. Можа гэта сухоты ў мяне? Я i так дажыву, калi так, свайго веку. Насцi я не хачу... Хiба слова я ёй калi аб гэтым казаў?! Дык вы з ёю, Алесь, любецеся, дык цi ж я што гавару? Куды я ёй? Можа ў мяне i пераварочвалася ўсё нутро ад жалю, ад крыўды, але ж я маўчаў - куды там мне. Я гэта ведаю... Ды нашто вы косцi бацькi майго варушыце? Мне пакутаваць за гэта аднаму, калi за гэта яшчэ. Хто яго ведае, ад чаго гэта ў мяне... Ну, i я хачу так, як усе, але што ж я вiнаваты? Каб я не хворы, дык цi ў мяне ўсё так было б? Нашто вы ўсё гэта гаворыце, чаму ты, дзядзька Тодар, на сябе не паглядзiш, а майго бацьку памiнаеш?

А яны ўсе ўтрох тады зарагаталi. Рагаталi зычна, шчыра, весела. Рогат iх быў - жаданне, вольнае ад жыццёвых пут - шырокi, i затаiў ён у сабе сiлу грубой, навальнай i нiкчэмнай перамогi дзiкай, тупой сiлы над усiм слабейшым... Была ў рогаце гэтая перамога над слабым Паўлам, над усялякiмi дробнымi перашкодамi, якiх так многа, i перамагаць, змагацца з якiмi ёсць i ўся можа мэта i ўвесь сэнс жыцця. Не было ў рогаце радасцi, была адна сiла здаровая, як камень, цяжкая, як зямля.

Пачынаўся дзень, мусiць, бо шэраю стала вызначацца зямля. Сталi выяўляцца з цеменi далi, дарога больш вiдаць стала. Цi то гэта можа месяц больш выбiўся з-за хмар - там на даляглядзе жоўта пачало рабiцца. Зямля была бясконцым прасторам, якi зваў дыхаць вольнаю воляй.

Цi вёскi, цi лясы паднялiся белаватым i цёмным абрысам далёка, i ўсе вiднець пачалi.

Няйначай, гэта дзень пачынаўся.

Прыйшоў раптам вецер i адагнаў хмары за далёкiя лясы. Тады сонны месяц глянуў, каб развiтацца з зямлёй. Аблiў ён святлом сваiм, як плачам, дарогу, тры фурманкi i людзей на iх.

Наперадзе трос сытым задам конь Алеся Мельгуна, ззаду не адставалi два худзенькiя конiкi Паўла i Сёмкi. На пярэднiм возе гойдалася ў бакi постаць дзяўчыны. Была яна маленькая, тоўсценькая, галава, абкручаная белым тоўстым шалем, надавала ёй мажны выгляд. I постаць яе радавала вока. Месяц асвяцiў людзей на заднiм возе. Быў вясёлы Алесь Мяльгун, усмiхаўся ён шырока, таксама весела ўсмiхаўся, але з нейкай зайздрасцю, Сёмка Цераховiч. Тодар паблiскваў вачыма з-пад пасiвелых броваў на пажоўклым твары, ды хмуры Павал маўчаў, затаiўшы на дробным, вострым i худым твары жаданне дзе-небудзь дзецца ад гэтых людзей.

II

Насця паволi падганяла Алесевага каня, гукала часам на яго слаўным жаночым голасам. У чорным кароткiм каптане яна здавалася тоўсценькаю, порсткаю, i на твары яе гуляла журботная i вясёлая дзявочая задумёнасць, якою дзяўчына заўсёды вабiць да сябе. Яна адчувала, што пра яе гавораць на задняй фурманцы, i ў яе з'яўлялася хваляванне, што вось яна прымушае цэлую ноч гаварыць людзей, адных быць вясёлымi, другiх сумнымi.

Было адно ёй спачатку нядобра трохi перад Паўлам, з якiм неспадзявана давялося з'ехацца, выязджаючы вечарам з вулiцы. А пасля гэта прайшло, бо не ведала яна, што ў Паўла на душы. Успамiналася ёй, як яна зiмою дражнiла Паўла каханнем, думаючы, што ў Паўла, апроч гуллiвай вясёласцi, нiчога ад гэтага не будзе. I цяпер не ведала, што цяжка Паўлу бачыць яе, таксама як не ведаў, не думаў Алесь Мяльгун, што цяжка Паўлу ад кпiнаў.

Ды яшчэ трохi было сорамна дзяўчыне перад усiмi ўжо, што на Алесевым возе едзе яна, хоць i ведала, што ўсе гавораць аб iх блiзкасцi, ды яшчэ дагадвалася, што там, ззаду, ведаюць, што яны з Алесем едуць у горад купляць усё к свайму вяселлю. Ведала, што Сёмка з Тодарам едуць мяняць каня, а то вельмi ж ужо нядужы, стары i худы Сёмкаў конь. Не ведала адно Насця, што Павал едзе да доктара.