Potop, tom pierwszy

basetla — ludowy instrument strunowy lub daw. wiolonczela.

zapusty — daw. ostatnie dni karnawału.

rapier — broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

wolentarz (daw., z łac.) — ochotnik.

komput — liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy.

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

kapuza — daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki.

ferezja — męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.

spisa — długa broń drzewcowa o małym grocie, używana przez Kozaków od XVI do XIX w.

berdysz — szeroki topór na długim drzewcu.

łyczek (daw., pogard.) — mieszczanin.

tołub — rodzaj futra.

eksakcja (z łac.) — pobór, ściąganie podatków.

kańczug — bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju.

hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770.

rekuza — odrzucenie przez kobietę propozycji małżeństwa.

mores — karność, subordynacja.

słowy — dziś popr. forma N. lm: słowami.

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

prezydium (z łac.) — zbrojna załoga.

tręzla (daw.) — uzda.

biesić się — daw. wpadać w złość.

odryna (reg.) — budynek, w którym przechowuje się siano.

sztych — ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą.

żupan — starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami.

surma — instrument dęty z drewna lub kości słoniowej używany w daw. wojsku do sygnalizacji.

bisurmanin (daw., pogard.) — muzułmanin, Tatar a. Turek.

oblatować — wpisać do ksiąg miejskich.

palestrant — daw. prawnik.

Hydra — potwór w mit. gr., wielogłowy wąż, u którego na miejscu odciętej odrastały dwie lub trzy nowe głowy. Zgładzenie Hydry było jedną z prac Heraklesa.

Joannes Casimirus Rex (łac.) — król Jan Kazimierz.

Initium Calamitatis Regni (łac.) — początek nieszczęść królestwa.

partyzant (daw., z fr.) — zwolennik, stronnik.

wolentarski — ochotniczy.

lemiesz — część pługa podcinająca skibę.

familiantka — szlachcianka z bogatego i wpływowego rodu.

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.

cyrulik — fryzjer zajmujący się też leczeniem lekkich chorób i wykonywaniem prostych zabiegów medycznych na podstawie wiedzy ludowej i doświadczenia.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

niezabudka — niezapominajka.

kwap — pierze.

robota (dial. B. lp) — robotę.

pludry — krótkie, bufiaste spodnie, część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego.

bisior — cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna.

lama — tkanina jedwabna przetykana złotymi lub srebrnymi nitkami.

sepet — skrzynka z szufladami do przechowywania klejnotów, dokumentów itp.

puzdro — skrzynka lub pudło z przegródkami, zwykle z zamkiem, okuciami i uchwytami.

kwoli (daw.) — dla.

driakiew — używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium.

ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk.

Zołtareńko — własc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654).

semen — Kozak na czyjejś służbie.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

szto za lude (z ukr.) — co za ludzie.

raptus puellae (łac.) — porwanie panny.

samowtór (daw.) — we dwóch, sam z kimś drugim, tu: pojedynek.

szerpentyna (daw.) — szabla.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

zali (daw.) — czy.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

zrekuzować — odrzucić oświadczyny, odmówić ręki.

wokacja (z łac.) — powołanie.

tentować (z łac.) — próbować.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

zjeść arbuza — pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn.

ślepki — oczy.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

Hraju, pane (ukr.) — gram, panie.

kontent— zadowolony

Zwiahel — miasto w płn. części Ukrainy, dziś: Nowogród Wołyński.

sobaka (ukr.) — pies.

Ne znaju, pane (ukr.) — nie wiem, panie.

hołysz (z ukr.) — golec, nędzarz.

bojar putny — uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana.

począł— zaczął

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

sekundować (z łac. secondo, secundare: pomagać, towarzyszyć) — ochraniać, bronić.

kontent— zadowolony

in medias res (łac.) — do rzeczy, do sedna sprawy.

jagody (daw.) — policzki.

konfuzja— zakłopotanie

familiant — szlachcic z bogatego i wpływowego rodu.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

despekt (z łac.) — obraza.

Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący naprzód) — jeden z przydomków Marsa, boga wojny.

liszka (daw.) — lis.

podwika (starop.) — kobieta.

trosków — dziś popr. forma D. lm: trosk.

piatyhorska chorągiew — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) — niebezpiecznie jest zwlekać.

mierzyn żmudzki — koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu; mierzyn — koń średniego wzrostu, niezbyt wielki.

jasyr (z tur.) — niewola tatarska.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

emulacja (z łac.) — tu: niezgoda, konflikt.

polityczny (z łac.) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Birże (lit. Biržai) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

wiktoryja (daw., z łac.) — zwycięstwo.

frukt (z łac.) — owoc, tu w M. lm wg odmiany łac.: frukta — owoce.

lubo (daw.) — chociaż.

turbować się (z łac.) — martwić się.

polityka (z łac.) — uprzejmość, dobry obyczaj.

aza (starop.) — czyż.

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

komunik — jazda, kawaleria.

wiktoryja (z łac.) — zwycięstwo.