Potop, tom pierwszy

Orsza — miasto we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ok. 200 km na wsch. od Mińska, ok. 100 na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew między wojskami polskimi i moskiewskimi (1512 i 1564).

wolentarz — ochotnik.

familiant — członek dobrej szlacheckiej rodziny.

Smoleńsk — miasto nad Dnieprem, dziś w zach. Rosji.

congressus (łac.) — spotkanie, zjazd.

dyferencja — różnica zdań, spór.

dziegieć — lepka ciecz uzyskiwana w wyniku suchej destylacji drewna lub kory, ze względu na swoje właściwości bakteriobójcze stosowana daw. jako lekarstwo, a także jako smar, impregnat i klej.

wojski — urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

okiść — gruba warstwa ciężkiego śniegu powodująca łamanie gałęzi.

kądziel — pęk lnu, konopi lub wełny przygotowany do przędzenia.

karpa — pniak i korzenie pozostałe po ścięciu drzewa.

brzeźniak — gałązki brzozowe.

łuczywo — smolne drzewo, używane do oświetlania lub na rozpałkę.

buńczuk — drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej.

żarna — daw. przyrząd do mielenia ziarna, składający się z dwóch trących o siebie kamieni.

rusznica — ręczna broń palna o długiej lufie.

Orsza — miasto we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ok. 200 km na wsch. od Mińska, ok. 100 na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew między wojskami polskimi i moskiewskimi (1512 i 1564).

akomodować się (z łac. accomodare: przystosować, poświęcić) — tu: przestawić się.

na pola beresteckie — bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko — miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy.

zali (daw.) — czy.

driakiew — używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium.

szuba — futro, płaszcz futrzany.

konterfekt — portret, wizerunek.

legat — spadek, zapis w testamencie.

fryga — zabawka dziecięca, bąk na sznurku.

rarytet — rzadkość, tu: niezwykła piękność.

bizun — daw. bat, uderzenie batem.

hippocentaurus (łac., mit. gr.) — centaur, pół-koń a pół-człowiek.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

konfuzja — zakłopotanie.

obces — tupet, zuchwałość.

konwent — klasztor, zakon; szkoła klasztorna.

statek — stateczność, powaga, umiar.

konfidencja — poufałość.

półgęsek (daw.) — połowa tylnej części gęsi bez nogi i bez kości, obszyta w gęsią skórę i uwędzona.

dragon — żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno.

frykas — wyszukana, smakowita potrawa.

kondemnata — w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.

hiberna — danina pieniężna pobierana w Polsce w XVII i XVIII w., przeznaczona na utrzymanie wojska w zimie.

munsztułuk (daw.) — nagroda za dobrą nowinę.

szerepetka — człowiek z gminu, przybłęda.

substancja (z łac.) — tu: majątek, stan posiadania.

kondycje (z łac.) — warunki.

trzaska — mały kawałek drewna, używany zazwyczaj na podpałkę.

harmata (daw.) — armata.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer) — komnata kobiet, pokój dla dam; damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.

exemplum (łac.) — przykład.

w wieżach — w więzieniu.

kaganek — używana daw. mała lampka w kształcie miseczki z dziobkiem i uchwytem.

bandolet — lekka strzelba z krótką lufą.

dzianet — piękny, rasowy koń.

haeres (łac.) — dziedzic.

Orszańskie — ziemia we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ze stolicą w Orszy.

roztruchan — wielki, ozdobny kielich.

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

posesjonat — właściciel posiadłości ziemiskiej.

czekan — tu: ludowy flet czeski lub węgierski.

kawalkator — zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

lafa — daw. płaca, żołd.

furda (daw.) — błahostka.

bachmat — koń używany daw. przez jazdę polską i tatarską.

koń husarski — specjalnie wyhodowana rasa wysokiego, odpornego i szybkiego konia służącego husarii w walce.

żmudzin — koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu.

kałmuk — mały, krępy koń stepowy.

exul (łac.) — wygnaniec.

kiep — głupiec, dureń.

sanna — jazda saniami po drodze usłanej śniegiem.

bekiesza — długi, męski płaszcz podbity futrem.

pasy drzeć — obdzierać żywcem ze skóry.

dereszowaty — koń maści karej, gniadej lub kasztanowatej z domieszką białych włosów.

tobie zasię — tobie nic do tego, nie twoja sprawa.

jubka — damski kaftan z rękawami do łokcia, noszony w XVII–XVIII w.

komiliton — towarzysz broni.

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

kontent — zadowolony.

kołpaczek — wysoka, stożkowa czapka futrzana, od XV do XIX w. noszona w Polsce.

staje — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski lub ruski.

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.

asygnacja (z łac.) — dokument, pisemne zlecenie wydania pieniędzy lub innych świadczeń.

łyczek (daw., pogard.) — mieszczanin.

oprymować (z łac.) — daw. gnębić, uciskać.

sukurs (z łac.) — pomoc, ratunek.

wilczura — daw. futro z wilczych skór.

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.

nicpotem (daw.) — do niczego.

infamia (daw.) — sądowe pozbawienie czci i praw obywatelskich.

Mejszagoła — miasteczko na Litwie.

kostera — hazardzista, oszust karciany.

auxilia (łac.) — wsparcie.

sieść (daw.) — siąść.

łyczek (daw., pogard.) — mieszczanin.

ciura — daw. człowiek należący do czeladzi obozowej, wojsk. pachołek.

konwikcja (daw., z łac.) — przekonanie.

deliberować (z łac.) — tu: dyskutować.

polityczny (z łac.) — uprzejmy, grzeczny.

podbechtać — nastawić kogoś przeciwko komuś lub czemuś, podrażnić czyjąś dumę, ambicję.

wyporek — skóra z niedonoszonego płodu zwierzęcego (np. jagnięcia).

hubka — wysuszony miąższ huby lub inny materiał łatwo się tlący, używany do rozniecania ognia.

cieciorka — samica cietrzewia.

ferezja — męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.

gaudium (łac.) — radość.

krokosz — roślina o pomarańczowoczerwonych kwiatach, uprawiana jako roślina oleista i barwierska.

samodział — tkanina z wełny lub lnu tkana na ręcznym warsztacie.

pakłak — gruby lniany lub bawełniany materiał, z jakiego szyto worki na mąkę lub zboże.

omłot — oddzielanie ziarna od słomy, młócenie.

moderunek — ekwipunek żołnierski.

gruba (z niem. Grube: dołek, jama) — palenisko.