Быць (або ня быць) сярэднеэўрапейцам [сучаснае польскае мысьленьне]

З афіцыйнай савецкай статыстыкі, адкрытай у эру гласности, вынікае, што каля 40% усяго насельніцтва і 79% паджылых людзей жыве ў беднасьці. Як піша савецкая аўтарка Н.М. Рымашэўская, толькі адна траціна савецкіх дамовых гаспадарак мае гарачую ваду, а адна траціна ня мае нават халоднай вады. «Известия» ад 26 сьнежня 1986 году паведамілі, што сям’я з чатырох чалавек некваліфікаванага рабочага, як правіла, больш як восем год мусіць жыць у адным пакоі памерам два з палавінай на паўмэтра, перш як атрымае лепшае жытло. Таму ня будзе перабольшаньнем сказаць, што бедныя на Захадзе жывуць на такім жа самым матэрыяльным узроўні, што і сярэдняя кляса ў Савецкім Саюзе.

Статыстыка прыватных аўтамабіляў — у сучасным сьвеце гэта дакладны паказьнік даступнасьці спажывецкага патэнцыялу — сьведчыць пра тое ж самае. Заходнія краіны амаль дасягнулі насычэньня рынку ў гэтай галіне. У 1983 годзе адзін аўтамабіль прыпадаў на 1,8 жыхара Амэрыкі; гэты паказьнік склаў 4,4 для Японіі, 2,5 для Нямеччыны і 2,8 для Італіі, але толькі адзін аўтамабіль на 14,2 прыпадаў у Савецкім Саюзе, пры паказьніках 5,8 у Чэхаславаччыне і 10,8 у Польшчы. Няма дзіва, што ў пераліку на душу насельніцтва чорныя ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы маюць больш прыватных аўтамабіляў, чымся грамадзяне Савецкага Саюзу.

Усе гэтыя няўдачы ў галіне эканомікі выклікаюць усё больш сур’ёзны экалягічны крызыс у камуністычных дзяржавах. Ува Ўсходняй Эўропе сытуацыя выглядае вылучна драматычна для вялікай часткі тэрыторыі Польшчы і некаторых часткаў Усходняй Нямеччыны і Чэхаславаччыны. У Савецкім Саюзе ўсе прамысловыя раёны ўвогуле вельмі забруджаныя, прычым экалягічная сытуацыя, як выглядае, надзвычай небясьпечная ў Арменіі, дзе высокатаксычныя прамысловыя адыходы, як правіла, зьліваюцца ў рэкі. Усе камуністычныя дзяржавы, зь іх навязьлівай ідэяй паскоранай індустрыялізацыі, ідуць на недаравальныя парушэньні ў гэтай галіне, ня робячы нават найбольш прымітыўных захадаў з мэтай абароны асяродзьдзя і зь вялікім спазьненьнем рэагуючы на паглыбленьне крызысу. Пагаршэньне экалягічных варункаў і вельмі благая сыстэма аховы здароўя прыводзяць да ашаламляльнага росту сьмяротнасьці ўва ўсіх узроставых групах і ўва ўсіх краінах савецкага блёку. Хлопчык, які нарадзіўся сёньня ў Савецкім Саюзе, паводле параўнальных дасьледаваньняў Ніка Эбэргардта з гарвардзкага Цэнтру дэмаграфічных дасьледаваньняў, пражыве менш, чымся хлопчык, які нарадзіўся ў Мэксыцы.

Нічога з гэтага, што было сказана вышэй, не запярэчвае факту, што камуністычныя дзяржавы зрабілі вялікі крок наперад перадусім у разьвіцьці цяжкой прамысловасьці, а таксама — асабліва ў спачатную фазу камуністычнага кіраваньня — у абсягу сацыяльнай абароны насельніцтва і асьветы. Аднак гэты прагрэс быў дасягнуты проста ашаламляльным коштам чалавечых ахвяраў. Ува ўсёй гісторыі чалавецтва ніводны экспэрымэнт у галіне перабудовы грамадзтва не абыходзіўся такім коштам, а таксама ня быў такім раскідонлівым — калі браць пад увагу лёс чалавека, як сутыкненьне з камунізмам у дваццатым стагодзьдзі. Ніхто ня ў стане дакладна падлічыць усе гэтыя выдаткі, паколькі гэтыя рэжымы зьдзяйсьнялі фізычныя рэпрэсіі ў абставінах сакрэтнасьці, а таксама таму, што зьвязаныя з гэтым псыхалягічныя і культурныя страты не паддаюцца колькаснай ацэнцы. Аднак можна хаця б прыблізна ацаніць катэгорыі чалавечых пакутаў, якія былі прычыненыя марксісцка-ленінскімі рэжымамі ў працэсе камуністычнага ператварэньня грамадзтва. Выкрыцьцё даўнейшых злачынстваў, якое адбываецца сёньня ў Савецкім Саюзе і ў Кітаі — якое дадало новыя дадзеныя аб ахвярах камуністычнага экспэрымэнту ў галіне грамадзкай інжынэрыі — палягчае гэтае заданьне і пераконвае ў высновах зь яго нават заходніх скептыкаў.

Да чалавечых ахвяраў прыводзілі:

1. Рэпрэсіі без суду й сьледзтва ў працэсе заваёвы ўлады. Ня лічачы забітых у рэвалюцыйных сутыкненьнях і грамадзянскіх войнах, можна дапусьціць, што такія экзэкуцыі каштавалі жыцьця прынамсі мільёну чалавек у Савецкім Саюзе, некалькім мільёнам чалавек у Кітаі, каля 100000 ува Ўсходняй Эўропе і прынамсі 150000 у Віетнаме.

2. Рэпрэсіі супраць палітычных праціўнікаў і чальцоў руху супраціву пасьля заваёвы ўлады. Гэткія забойствы доўжыліся зазвычай колькі гадоў, калі камуністы ўзмацнялі сваю ўладу над краінай. Прыблізныя ацэнкі схіляюць пазначыць гэтыя лічбы на тым жа ўзроўні, што і ў першай катэгорыі — ураджай сьмерці ў колькасьці каля 5 мільёнаў для першых дзьвюх катэгорыяў.

3. Выгубленьне людзей, што належаць да розных грамадзкіх групаў, якія лічацца патэнцыйна варожымі, не зважаючы на сапраўдную пазыцыю ахвяраў. Гэтыя групы, як правіла, абыймалі былых афіцэраў, дзяржаўных урадоўцаў, арыстакратаў, абшарнікаў, духавенства і капіталістаў. Некаторых забівалі, іншых зьмяшчалі ў працоўным лягеры, дзе бальшыня гінула. Хаця ацэнкі гэтай катэгорыі могуць вельмі адрозьнівацца, апублікаваныя апошнім часам савецкія, усходнеэўрапейскія і кітайскія дадзеныя паказваюць, што колькасьць ахвяраў была вельмі высокая, ня меншая, безумоўна, ад 3 да 5 мільёнаў.

4. Ліквідацыя прыватнай уласнасьці ў сялян. Тыповым для гэтай катэгорыі было фізычнае выгубленьне клясы кулакоў у Савецкім Саюзе ў выніку рэпрэсіяў і зьняволеньня ў працоўных лягерох. Дзеля таго што колькасьць савецкіх і кітайскіх ахвяраў сягала колькіх мільёнаў, а ў Віетнаме і Паўночнай Карэі колькіх сотняў тысяч, колькасьць палеглых у гэтай катэгорыі трэба ацэньваць мінімум у 10 мільёнаў чалавек.

5. Ахвяры масавых дэпартацыяў і прымусовых перасяленьняў. Гэтая палітыка, якая адыгрывала такую вялікую ролю падчас кампаніі калектывізацыі ў Савецкім Саюзе, ува Ўсходняй Эўропе і асабліва ў Кітаі падчас барацьбы зь зямельнымі ўласьнікамі і пры заснаваньні камунаў у пэрыяд Вялікага Скачка, прывяла да голаду, эпідэміяў і іншых нягодаў. Якія-любя ацэнкі павінны таксама браць пад увагу савецкую палітыку дэпартацыі асобаў з падазроных нерасійскіх нацыяў — латышоў, летувісаў, эстонцаў з балтыцкіх рэспублік, палякаў з заходніх абшараў Савецкага Саюзу, татараў з Крыму і іншых, у аддаленыя рэгіёны Сібіру. Самыя сьвежыя савецкія ацэнкі вызначаюць колькасьць ахвяраў ад 7 да 10 мільёнаў толькі ў Савецкім Саюзе, але калі гаворка заходзіць пра Кітай, некаторыя ацэнкі гавораць аб 27 мільёнах. Асьцярожны, але пры гэтым страшны падрахунак дае ў суме як найменш 30 мільёнаў ахвяраў.

6. Рэпрэсіі або зьняволеньне ў працоўныя лягеры камуністаў, якія палі ахвярай чыстак. У Савецкім Саюзе колькасьць камуністаў, зьняволеных падчас барацьбы за ўладу і розных чыстак, а пасьля расстраляных у 1936–1938 гадох, можна сьмела ацаніць пад мільён. Ува Ўсходняй Эўропе напрыканцы саракавых гадоў і на пачатку пяцьдзясятых былі забітыя і зьняволеныя дзясяткі тысяч камуністаў. У Кітаі — асабліва падчас культурнай рэвалюцыі — такі ж самы лёс напаткаў колькі мільёнаў чалавек.

7. Фізычныя і псыхічныя насьледкі працяглага зьняволеньня і прымусовай працы. У савецкія часы амністыі ў сярэдзіне пяцьдзясятых гадоў прынесьлі вызваленьне некалькім мільёнам чалавек, якія ў пэўных выпадках праседзелі ў турме дваццаць гадоў у надзвычай цяжкіх умовах. Падобныя амністыі былі абвешчаныя ў Эўропе пасьля выкрыцьця Сталіна Хрушчовым у 1956 годзе і ў Кітаі пасьля заканчэньня культурнай рэвалюцыі на пачатку семдзясятых.

8. Перасьлед сем’яў ахвяраў рэжыму. У Савецкім Саюзе сем’і людзей, якія траплялі ў першыя шэсьць катэгорыяў, станавіліся ахвярай розных перасьледаў — ад дыскрымінацыі пры атрыманьні жылплошчы і працы і да дэпартацыяў, зьняволеньня і пакараньня сьмерцю.

9. Прасякаючая ўсё грамадзтва атмасфэра страху ды пачуцьцё індывідуальнай і палітычнай ізаляцыі. На працягу значнай часткі пэрыяду перабудовы грамадзтва, ажыцьцяўлянага пры дапамозе гвалту, цэлыя сацыяльныя групы — натуральна, не рабочыя і бяднейшыя сяляне — былі асуджаныя на праявы ідэалягічнай варажнечы з боку бюракратыі.

Гэтыя сацыяльныя страты — а яны абыймаюць як найменш 50 мільёнаў чалавечых жыцьцяў — сьведчаць, безумоўна, аб самым легкадумным і марнатраўным у гісторыі экспэрымэнце ў галіне грамадзкай інжынэрыі. Калі ўзяць пад увагу сучасную схільнасьць камуністычных рэжымаў да прызнаньняў, што ў мінулым яны цярпелі паразы з прычыны «памылак і недахопаў» і што неабходныя значныя зьмены ў іх палітыцы, чалавечая трагедыя становіцца яшчэ большай. Іншымі словамі, савецкія, кітайскія і некаторыя ўсходнеэўрапейскія кіраўнікі прызналі, што ранейшыя камуністычныя ініцыятывы былі непрадуктыўныя ў соцыяэканамічным сэнсе, ня кажучы ўжо аб тым, што яны былі агідныя маральна.