Прарок для Айчыны

Б о н а (катэгарычна). Ніколі! Ці пасля маёй смерці! Баста!

Ж ы г і м о н т. Кароль ці нават каралева могуць памерці. А каралеўства павінна жыць! Польшча павінна жыць! І яна будзе жыць. І добра, каб у міры і згодзе з Вялікім княствам...

Б о н а. І з Масковіяй...

Ж ы г і м о н т. І з Масковіяй, і з Турцыяй, і з Аўстрыяй, і з Венгрыяй, і з Чэхіяй, і з Прусіяй, і з імператарам Вялікай Рымскай імперыі. Інакш - пагібель! Каралеўская казна пустая, войска непаслухмянае, у дзяржаве разарэнне і мор, якіх яшчэ не было. І вам, яснавяльможная, варта было б памаліцца на Вялікае княства, якое стаіць заслонаю і ад маскавітаў, і ад татараў, і ад турак. І карона не зваліцца, калі каралева хоць для прыліку схіліць галаву перад тымі ж Радзівіламі, Гаштольдамі, Сапегамі ці Алелькавічамі. Дзякуй табе, Божа, што

яны яшчэ не адмаўляюць Ягелонам у сваёй дружбе і падтрымцы.

Б о н а. Але якой цаной вы купляеце іх дружбу?!.

Ж ы г і м о н т. Калі ўсё цаніць на грошы, можна чорту душу прадаць...

Б о н а (паднімае ўверх рукі). О Санта Мадонна!О Польшча?! O Rzeczpospolita?!

Ж ы г і м о н т. Не трэба заломваць рукі. Трэба раз і назаўсёды засвоіць, што ў Польшчы, не кажучы пра Вялікае княства, не прынята, каб камандавала жанчына.

Б о н а. А калі жанчына - каралева?..

Ж ы г і м о н т. Тым больш. Тут нават караля выбіраюць, які не заўсёды па сваёй волі выбірае каралеву... Усё! Баста!

Б о н а. Санта Мадонна...

Сцэна зацямняецца.

Д З Е Я Д Р У Г А Я

ІV

Познань. Скарына ў вязніцы. Грымяць запоры, уваходзіць Вартаўнік.

В а р т а ў н і к. Лічы, братачка, што табе пашанцавала: мальцы гатовы, Анэлька згодная, другога каня купіў, хоць і не такога, як канакрады звялі, але ехаць можна. (Вымае з-за пазухі свечку, запалкі, бутэлечку чарніла, гусінае пяро і аркуш паперы.) У самога пракурора пазычыў. Хацеў падзякаваць, ды пабаяўся, каб не дагналі. Напішы ім на памяць, каб шукалі ветру ў полі. А да раніцы наш і след прастыне.

С к а р ы н а. Рызыкоўны ты мужык, як я бачу!!.

В а р т а ў н і к. У нас у Полацку амаль усе такія: за дружбу - што ў вір, што ў балота!.. А Анэлька дык мяне яшчэ і разумным лічыць. А ёй пожна верыць, як мне!

С к а р ы н а. Тады канешне... А мальцам тваім - колькі?

В а р т а ў н і к. Што - колькі?..

С к а р ы н а. Гадоў колькі?..

В а р т а ў н і к. Семнаццаць.

С к а р ы н а. На двух?

В а р т а ў н і к. Чаму на двух? Кожнаму па семнаццаць. Мне Анэлька адразу двойнечку прэзентавала. А пастараешся, кажа, то мне і трох не цяжка. У Познані, маўляў, на гэта кожная здатная. Я табе, братачка, шчыра, па-зямляцку скажу, калі яшчэ не жанаты, то лепей жонкі за польку не знойдзеш. Без мух бабы! І калі ты да яе з ласкаю, то яна за табою...

С к а р ы н а (перапыняе). І ўсё ж уцякаць з Познані не будзем...

В а р т а ў н і к (разгублена). А што ж мы тады будзем?..

С к а р ы н а. «Насилию силою отпрение!»

В а р т а ў н і к (не разумее). Ты мне прасцей як-небудзь...

С к а р ы н а. За насілле адлуп дадзім. Змагацца будзем, каб перамагчы і Познань пакінуць паважанымі людзьмі, а не беглымі даўжнікамі.

В а р т а ў н і к. Ды разлічыўся я з усімі сваімі даўгамі!

С к а р ы н а. Ты разлічыўся, а я сваё з Лазара і Мойшы спагнаць хачу.

В а р т а ў н і к. З Лазара і Мойшы даўгі?.. Дык з іх жа яшчэ ніхто ніколі не спагнаў.

С к а р ы н а. Тады я першым буду! Дапамажы толькі - адзін не ўпраўлюся.

В а р т а ў н і к. Палачанін я ці не палачанін?!.

С к а р ы н а. Тады давядзецца табе, палачанін, паслаць аднаго сына ў Вільню, а другога ў Гданьск.

В а р т а ў н і к. І пашлю - не раз былі і не маленькія ўжо...

С к а р ы н а. У Гданьску трэба знайсці купца Рамана Скарыну - ён мне пляменнік, а ў Вільні епіскапа Яна - я на службе ў яго быў сакратаром і лекарам. Расказаць абодвум, дзе я і што са мною. Толькі епіскап можа дапамагчы Раману сустрэцца з каралём.

В а р т а ў н і к. Не возьмецца епіскап Я іх натуру ведаю.

С к а р ы н а. Ян возьмецца. Ён каралю пазашлюбны сын. І любіць каралеву, як кот сабаку...

В а р т а ў н і к. Хіба што...

С к а р ы н а. Мяне ж можа выратаваць толькі кароль, бо ўсе цянёты, як мне здаецца, сплецены на мяне за яго спінаю.

В а р т а ў н і к. І кім жа?

С к а р ы н а. Думаю, што каралевай.

В а р т а ў н і к. Во курва!

С к а р ы н а ( заціскае рот Вартаўніку ). Т-с-с!.. Мы дагаварыліся адзін аднаму да канца...

В а р т а ў н і к. Тады менш размоў! Пішы, што трэба, а я тым часам мальцаў папярэджу, каб коней у дарогу рыхтавалі. Мой яшчэ нічога, а куплены не

вельмі... ( Выходзячы. ) Канакрады - пся крэўі..

Грымяць запоры. Скарына запальвае свечку, ставіць яе на лаўку, прымошчваецца на падлозе, каб напісаць пісьмы.

Сцэна зацямняецца.

V

Кракаў. Чалавек у чорным і Бона.

Ч а л а в е к у ч о р н ы м. Гаварыце. Там чакаюць. (Паўза. ) Што кароль?

Б о н а. Кароль без улады - не кароль...

Ч а л а в е к у ч о р н ы м. Дакладней!

Б о н а. Ён не можа распараджацца казною. Ён сядзіць у Кракаве, а ў Вялікім княстве верхаводзяць канцлер, гетман, ваяводы, кашталяны, маршалкі. Ён не можа адмяніць рашэнні сейма і паноў-рады. Канцлер у Вялікім княстве - большы кароль за караля ў Польшчы. Пад яго рукой сілы, якія маюць... усе магчымасці маюць...

Ч а л а в е к у ч о р н ы м (перапыняе). Што шляхта?

Б о н а. Непадуладныя каралю магнаты душаць шляхту, шляхта душыць мяшчан і сялян, а тыя шукаюць паратунку і бягуць з вёсак і маёнткаў у гарады. Шляхта бунтуе ў сеймах і судах, якія судзяць па асобных указаннях, па «сумленні» і «мудрасці», але толькі не па закону. Але калі шляхце даць закон, яна знясе самога караля... А на гэты раз яна, здаецца, атрымае закон. Як ні дзіўна, але