Змагарныя дарогi

Калi насьпела арганiзацыя Беларускае Краёвае Абароны, адкрылася шмат шырэйшае поле да дзеяньня. Капiтан Мiкула, цяпер ужо заступнiк камандуючага БКА, ведае, што сiла армii ляжыць перадусiм у афiцэрскiх кадрах. Выкладаючы на курсах перашкаленьня беларускiх афiцэраў для Самааховы, ён спасьцярог, што мiж добрага зерня была маса й мякiны, якую разьнясе ў лiхi час першы вецер. На такi нятрывалы элемэнт нельга было абапiраць армiю на даўжэйшы час. Толькi зусiм малады, добра нацыянальна ўзгадаваны й сьведамы, патрыятычны, адукаваны элемэнт мог стацца трывалымi падвалiнамi пад будучую армiю. Школа Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны, у якую прымалiся юнакi ад 16 да 19 год, i была адказам на гэтыя высновы. Мiкула часьценька прыгадваў колiшнiя свае цяжкасьцi й цэлую масу непрыемнасьцяў ды перашкодаў, што давялося перанесьцi й перамагчы ў польскiм войску беларусам, i добра ведаў вартасьць навучаньня будучых афiцэраў БКА ў сваёй роднай мове й пад сваёй камандаю, хаця ў заўсёднай амаль прысутнасьцi немцаў. Дзеля таго ён прысьвячаў афiцэрскай школе цi не найбольш увагi.

З выгляду Вiталi Мiкула быў чалавекам дробнага складу, сярэдняга росту, сьветлавалосы, з шэрымi вачыма i, здаецца, рабацiньнем на твары. Наплечныя падкладкi вайсковага мундзiра рабiлi ягоныя плечы шмат шырэйшымi, чым былi ўзапраўду. Рухi меў упэўненыя, надта апанаваныя, глядзеў заўсёды ласкава й стараўся прамаўляць цi гаварыць проста, бязь лiшнiх крывуляў. Твар ягоны, звычайна лагодны, меў тую ўласьцiвасьць, што адразу будзiў давер i пашану да гэтага чалавека. Кадэты Менскае Школы Камандзераў БКА хаця спазналi капiтана Мiкулу блiжэй упершыню ў тую чэрвеньскую ранiцу, калi пакiдалi Менск, адразу вычулi, што ў асобе капiтана маюць свайго найлепшага сябру, пратэктара, чалавека, якi будзе дбаць пра iхняе дабро ня менш, чым пра сваё собскае. Яны, як пазьней паказалася, зусiм не памылiлiся.

III

Перад тым, пакуль спынiмся над падзеямi, зьвязанымi з утварэньнем трыццатае дывiзii, неабходна хаця павярхоўна пазнаёмiцца нам яшчэ з дзьвюма асобамi - палкоўнiкам Зiглiнгам i маёрам Мураўёвым.

У жнiўнi 1942 года ў раённае места Гарадзiшча Баранавiцкае акругi зьявiўся на чале пяхотна-панцырнага батальёну капiтан Зiглiнг. Гэта быў 57-мы батальён, што налiчваў звыш 600 чалавек. Была там маса беларусаў, частка ўкраiнцаў i iншыя. Батальён гэты, утвораны для змаганьня з чырвонымi партызанамi, меў нямецкiх афiцэраў i бальшыню падафiцэраў, шмат конных хурманак, верхавых коней i лёгкiх панцырных аўтамашын. Меў таксама колькi лёгкiх гарматаў, шмат цяжкое аўтаматычнае бальшавiцкае зброi ды навет малы разьведчы самалёт, званы "скрынкай".

Пасьля колькiх сутычак з партызанамi ў ваколiцах вiдаць было па баёвой спраўнасьцi людзей, што адзьдзел быў добра здысцыплiнаваны й вышкалены. Жаўнеры паважалi свайго малажавага камандзера, якi адносiўся да iх па-людзку й не належаў да тых тупых афiцэраў старое прускае вайсковае касты, што так шмат шкоды прынесьлi гiтлераўскай Нямеччыне ў часе вайны бесталковым цi проста зьверскiм абыходжаньнем з чужымi.

Зiглiнг меў добрую разьведку ў ваколiцах. Сам часта выяжджаў у далейшыя мясцовасьцi для вышукоўваньня партызанскiх гнёздаў, асьцерагаючыся, каб не цярпела цывiльнае мясцовае жыхарства. Яго нельга залiчыць да тых зьверскiх тыпаў гiтлераўцаў, што ў кожнай аперацыi супраць партызанаў бачылi нагоду, каб пусьцiць дымам адну цi другую беларускую вёску разам з ейнымi жыхарамi. Дзякуючы пiльнасьцi й руплiвасьцi Зiглiнга, у незадоўгiм часе авансаванага на маёра, Гарадзiшчанскi раён i суседнiя ваколiцы былi ачышчаныя ад чырвоных. Батальён браў удзел i ў шырэйшых акцыях супраць чырвоных супольна зь iншымi адзьдзеламi ў далейшых мясцовасьцях Беларусi.

Здаралася, што Зiглiнг мусiў прыходзiць да крайнiх мераў, якiх высьцерагаўся - пушчаць з дымам беларускую вёску. Гэтак, напрыканцы 1943 году, пяцьдзесят сёмы батальён спалiў у часе зацятага бою вялiкую валасную вёску Застарыньне. Налiчвала яна звыш дзьвесьце гаспадарак i мала хто з жыхароў уцалеў. Бойку ў вёсцы справакавалi бальшавiцкiя партызаны, што наўмысьля заселi на падстрэшшах i адкрылi агонь са звычайнай i аўтаматычнай зброi па адзьдзелах Зiглiнгавага батальёну. Ужо хто як хто, а лясныя злачынцы добра ведалi, што мог значыць бой у вёсцы. Калi-б яны дбалi аб дабро мiрнага беларускага жыхарства, то, пэўна-ж, не пачалi-б бiцца ў вёсцы, ведаючы, што тая пойдзе з дымам разам з усiмi будынкамi й жыхарамi. Няма iншага выясьненьня, як толькi тое, што чырвоныя сьведама сваймi й чужымi рукамi пастаралiся зьнiшчыць Застарыньне.

З украiнскiм русафiлам маёрам Мураўёвым чытач сустрэнецца яшчэ шмат дзе ў будучынi, таму скажам пра яго адно пару слоў. Самае важнае, асноўнае, што нас цiкавiць цяпер, гэта тое, што маёр Мураўёў быў надта блiзкiм сябрам Зiглiнга, аж да розных iнтымнасьцяў, як, прыкладам, супольных вандровак да дзяўчат у розныя часы i ў розных месцах. Мураўёў быў калiсь афiцэрам савецкае армii. Пасьля пераходу ў палон пайшоў на службу да немцаў i побач Зiглiнга тры гады змагаўся з партызанамi ў Беларусi. Там абое й зблiзiлiся. Зiглiнг часьценька браў на ўвагу парады Мураўёва - мо таму, што той меў язык i больш ведаў краiну, а мо i зь iншых прычынаў. Гэтае нас менш цiкавiць. Асноўнае, што ня было тайнiцай, - маёр Мураўёў уважаўся правай рукой Зiглiнга й нярэдка ўплываў на тыя цi iншыя пастановы немца.

IV

У месяцы лiпенi 1944 года на Мазуршчыне на поўнач ад Варшавы ды ў самай Усходняй Прусii знаходзiлася колькi дзесяткаў тысяч людзей з розных збройных адзьдзелаў, а то й рэштак адзьдзелаў, што эвакуавалiся зь Беларусi. Насамперш былi там адзьдзелы Дапаможнае Палiцыi, Беларускае Краёвае Абароны, рэшткi чыгуначнага батальёну, украiнскай зялёнай палiцыi, што дзейнiчала ў Беларусi. Там-жа былi й рэшткi або й цэласьцi такiх адзьдзелаў, як Зiглiнгаў 57-мы батальён ды iншыя, створаныя немцамi з мэтаю змаганьня з партызанамi. У складзе гэтых збройных частак пераважалi палонныя з Чырвонае Армii. Паводле нацыянальнага складу, гэта рознаякае войска было ў сваёй бальшынi беларускiм. Некаторыя цьвердзiлi, што беларусы складалi цi ня больш за 80 % усiх вайскавiкоў. Ясна, нiхто-ж не правяраў i не падлiчваў працэнтаў, адно ўгадвалi паводле характару адзьдзелаў. З праўдай далёка не разьмiналiся.