Змагарныя дарогi

Але, пэўна-ж, немцы таксама й перадусiм людзi, й таму ўсё, што людзкое, iм ня чужое. Дык i цiкава было назiраць iх у гэны крытычны час улетку 1944 году. Рэкруты са Школы Камандзераў БКА мелi добрыя магчымасьцi такога назiраньня.

III

Калi чыгуначны эшалён са школай й вайсковымi сем'ямi ды палiцыяй затрымаўся ў Плоцку над Вiслай, сем'i назаўтра былi адзьдзеленыя й накiраваныя на захад. Нiхто дакладна ня ведаў, куды яны паехалi, хоць найчасьцей называлi Лодзь. Капiтан Ласкутовiч, камандзер Школы БКА, зьнiк разам з сем'ямi. Кадэты мелi на гэта iншае слова. "Змыўся, - казалi, - дзесь наш камандзер, а капiтана Мiкулу пакiнуў". Ажно ўзiмку 1945 году паказаўся на вочы беларускiм вайскоўцам капiтан Ласкутовiч у Бэрлiне.

На трэцi дзень побыту Школы БКА ў Плоцку прыехаў туды камандуючы БКА маёр Кушаль. ЁН, пабыўшы ў Кэнiгсбэргу колькi дзён i ня маючы там нiякай работы, страцiўшы з сваймi адзьдзеламi лучнасьць, наважыў шукаць адзьдзелаў БКА й пасьля шматлiкiх клопатаў натрапiў на сьлед Школы. Ня трэба забывацца, што ўсюды па чыгунках i дарогах панаваў хаос, слаба працавала сувязь. Паколькi беларускiя адзьдзелы былi залежныя ад немцаў, а не самастойныя, лучнасьць яшчэ цяжэй было ўтрымаць. Немцы рабiлi, што ўздумалi, часта iгнаруючы беларускiх афiцэраў.

Капiтан Мiкула зрабiў маёру Кушалю справаздачу аб прыгодах афiцэрскае школы, перадусiм аб цяжкiм першым маршы зь Менску ў Вiльню, аб бальшавiцкай бамбардзiроўцы Вiльнi, у якой загiнула колькi кадэтаў, а iншыя, цяжка параненыя, выбылi з шэрагаў. Адылi капiтан Мiкула анi разу ня ўспомнiў, што капiтан Ласкутовiч быў далучыўся да афiцэрскае школы .ў Вiльнi й што зноў яе пакiнуў у Плоцку. Кушаль так i думаў, што Ласкутовiч зь Менску не далучаўся да Школы, а трымаўся недзе асобна.

IV

Цягнiк адагнаны быў на бочную чыгунку непадалёк маленькай станцыi на ўсходняй ускраiне Плоцку. Загад: чакаць. Рэкруты ня мелi-бы шмат супраць чаканьня, калi-б ня голад. Вось тры днi ўжо нiчога ня елi. Зусiм ня дзейнiчала кухня, ажно на чацьверты дзень зьявiўся нейкi рэдзенькi суп. Харчавых пайкоў ня было. Хлопцы снавалi каля вагонаў, быццам ценi. Як на злосьць, нямiласэрна пражыла сонца.

Самыя перадавыя й найбольш пранырлiвыя пачалi выдумляць, як i дзе што-небудзь прыдбаць зьесьцi. Калi пасьля вычарпаньня ўсiх магчымых i немагчымых захадаў, прыйшлi да выснаву, што амаль няма шансаў заспакоiць голад, зрок iхны затрымаўся на зялёным бульбянiшчы мо поўкiлямэтра воддаль ад чыгункi.

- Глянь там! - паказаў адзiн.

- Што там? - пытаўся iншы.

- Бульба! Хадзем ды накапаем.

- Далiбог, бульба. Як мы раней не дадумалiся!

Хутка дзесяткi вуснаў згаладалых кадэтаў з насалодай паўтаралi адно слова: "бульба". Ужо абмяркоўвалi, як накапаць i зварыць. Усе згадзiлiся, што трэба чакаць змярканьня, каб не адразу заўважылi немцы. У гэны вечар поле бульбы, што знаходзiлася каля чыгункi, дзе затрымалiся менскiя кадэты, пацярпела вялiкiя страты. Мо гэныя страты былi-б меншыя, калi-б самая бульба была, агульна беручы, большая за iтальянскiя гарэхi. Але мазурская зямля ў гэтай галiне не такая ўрадлiвая, як беларуская. Давялося кадэтам шмат павырываць калiўя, каб накапаць хоць па пару прыгаршчаў. Цэлую ноч пяклi й варылi бульбу, й нiколi раней у iхным жыцьцi яна ня была такой смачнай.

Ужо на наступны дзень капiтан Шнайдар зрабiў агульную зборку й пад пагрозаю вялiкае кары забаранiў капаць бульбу.

Хлопцам у меншай меры была крыўдная сама забарона, чымся тыя прычыны, дзеля якiх нельга было пажывiцца. Шнайдар тлумачыў, што яны - афiцэрская школа - знаходзяцца ўжо на тэрыторыi Нямеччыны. Паколькi-ж гэта Нямеччына, выходзiла з гутаркi Шнайдара, - а вы крадзеце нямецкую бульбу, дык гэтым самым абкрадаеце нямецкую дзяржаву. Паводле капiтана Шнайдара, немцам можна было абкрадаць усiх, у тым лiку насамперш беларусаў, але ўжо нiяк нельга было наадварот. Лiшне гаварыць, што нямецкi камандант не хацеў помнiць, што абавязкам нямецкае дзяржавы было накармiць кадэтаў, як i ўсiх iншых жаўнераў, што маршыравалi побач немцаў. Ён наўмысьля забыўся, што людзi нiчога ня елi ўжо на працягу трох дзён.

Каб яшчэ больш падкрэсьлiць, што абазначала ягоная цэлая гаворка, ды каб рэкруты не забывалiся, дзе яны ёсьць, Шнайдар колькi разоў паўтараў:

- Тут вам не Расея ("кайн Руслянд"). Гэта вы раз назаўсёды памятайце!

Заўвага адносна "Руслянд" найбольш пакрыўдзiла кадэтаў. Не йшло тут ужо аб самую галоўную думку капiтана, якую можна было-б коратка выразiць так: тут не Расея, а Нямеччына й што нам, немцам, можна было рабiць у Расеi, таго вам, "унтэрмэншам", нельга рабiць у Нямеччыне. Найбольш укалола тое, што немец лiчыў iхную Бацькаўшчыну Расеяй - "Руслянд". Гэта кадэты прынялi як зьнявагу.

Цi-ж Шнайдар не ведаў, што ўсе яны зь сярэдняй асьветай, сьведамыя беларусы, вялiкiя патрыёты, што прыйшлi добраахвотнiкамi й не ў нямецкую армiю, а ў сваю? Ясна, што ведаў. Але цi ня вылазiла тут наверх тая iгнаранцыя прускага афiцэра, якi, пакiнуты самому сабе, без загадаў (а нямецкi афiцэр без загадаў - быццам рыба без вады), ня ведаў, як даць рады, ды толькi тое й рабiў, што паказваў сябе перад гэтымi людзьмi з усходу "обермэншам". Кадэты яшчэ больш паглыбiлi сваю нянавiсьць да немцаў, зроджаную яшчэ на Бацькаўшчыне. Яны з гэтым надта й ня крылiся.

Варта прыгадаць яшчэ адзiн выпадак, якi кадэты ўзялi на асаблiвую ўвагу. На трэцi дзень побыту ў Плоцку юнакi заўважылi пры станцыi трох беларускiх афiцэраў: маёра Кушаля, лейтананта Р-ка i ст. лейт. Гуцьку. Яны гутарылi мiжсобку. Тут-жа збоку ацялюгваўся й Шнайдар у таварыстве якогасьцi немца. На станцыi былi жанчыны й дзецi з тых сем'яў, што яшчэ не ад'ехалi, у тым лiку й немкi. Некалькi зь iх, абчапiўшыся клункамi, сядзелi пад малой стрэшкаю вакзалу. Яны намагалiся схавацца ад сьпякоты пад вузенькiм ценем. Старшы лейтанант Гуцька заўважыў нешта сьмешнага ў немак i ня стрымаўся, каб голасна тое камэнтаваць i пасьмяяцца. Шнайдар, што стаяў побач, выразна спасьцярог той сьмех i падумаў Бог ведае што.

- Du lachst ueber Deutsche Frauen, Mensch! Du, Weissruthene... пачырванеў i ўспыхнуў Шнайдар. - Du kannst die Ehre eines Offiziers nicht verletzen.*

* Ты сьмяешся зь нямецкiх жанчын. Ты, беларус... Ты не павiнен зьневажаць гонару афiцэра (ням.)

Гуцька зьбянтэжыўся й адышоў ад немца.