Слодыч i атрута

— Пакуль ты хату пабудуеш, дык і рак на гары свісне, — адказала Паўліна.

— Ужо дамовіўся з лясгасам, выпішу драўніну.

— Драўніну яны выпішуць! Лес жа трэба зімою нарыхтоўваць, а не цяпер.

— Нарыхтуем зімою, — згадзіўся Гардзей.

— Да зімы яшчэ трэба дажыць, — горка ўздыхнула Паўліна.

— Чаго ты ўжо так раскісла?

— Няма сілы, Гардзейка. Рукі і ногі баляць па начах, што не ведаю, куды і як іх пакласці. Ды што ўжо мне старой скардзіцца? Тут маладыя мруць як мухі. Вы і не чулі, можа?

— А што? — спытала Зося.

— Маркаў старэйшы сын, п’яніца той горкі, пад цягнік трапіў. На смерць зарэзала. Ага! Кажуць і сэрца вырвала з грудзей, так і ляжала асобна.

— А божачкі, бяда якая, — перахрысцілася Зося.

— Вось як бывае на свеце. Некалі Марк сваю сястру хацеў пад цягнік кінуць за зямлю, ды я нарвалася. А цяпер такое няшчасце з ягоным сынам здарылася.

Ораст калоў ля клуні напілаваныя дровы. Зося паглядзела ў ягоны бок і сказала Гардзею:

— Чуеш, што наш сынок вырабляе? Да Веркі Марфінай заляцаецца! Ажаніцца абяцаў.

— Абы-што вярзеш.

— Вось Паўліна кажа, што ўжо ўся вёска пра гэта ведае.

— Калі ён паспеў? — спакойна заўважыў Гардзей. — Плёткі гэта.

— А ты сам у яго спытай.

— Добра, спытаю, — згадзіўся Гардзей.

Паўліна паправіла хустку на галаве, падцягнула ражкі пад барадою, цяжка вохкаючы, паднялася з прызбы.

— Ну, пайду я, разбірайцеся тут самі, — сказала яна.

— Паабедай з намі, — запрасіла Зося.

— Дзякую, пайду. Хаджу я цяпер марудна, пакуль дамоў дабрыду, дык і вячэра будзе.

— Застанься, — папрасіў Гардзей, але Паўліна паціху патупала да весніц.

«Якая хітрая, — падумала Зося пра Паўліну, — не хоча сапсаваць адносіны з пляменнікам. Усім жадае быць добраю. Ну і гадзюка — гэтая Марфа! Гардзея не ўтрымала, дык хоча ягонага сына завабіць у сваё кодла. Не выйдзе!»

Весніцы грукнулі за Паўлінаю, і яе квяцістая хустка хутка знікла за кустоўем.

— Чаго надзьмулася як мыш на крупы? — спытаў Гардзей.

— Думаю, што рабіць?

— Нічога не рабіць. Ці ён дурны, каб так рана жаніцца?

— Не ў цябе ён удаўся, Гардзей. Можа, таму, што сама я гадавала яго, ён толькі знешне на цябе падобны. Не было побач бацькі, не меў з каго браць прыклад. Хоць цяпер пагутары з ім сам, бо сарвуся я, не атрымаецца гутарка. Ненавіджу я гэтую Марфу. Сам ведаеш...

Па абедзе Гардзей знарок дачакаўся, калі Зося пойдзе даваць мяшанку свінням, распачаў гутарку з сынам:

— Што збіраешся рабіць далей? Вучыцца ці жаніцца?

— Вучыцца не хачу, буду шукаць працу. Думаю, мо тут, у калгасе застацца.

— У калгасе? — здзівіўся Гардзей. — Задарма хадзіць на працу і нічога ад гэтага не мець?

— Неяк жа людзі жывуць.

— Адны лайдакі так жывуць. Можа, і жаніцца ўжо надумаў?

Ораст пасміхнуўся і адказаў:

— Думаю. Усё адно некалі ж трэба.

— Няўжо сапраўды з Веркаю Марфінаю?

— А што? Сімпатычная дзяўчына, — сказаў узрадавана Ораст, бо пачуў тое, пра што сам пакуль сказаць бацькам не адважваўся.

— Ды ты ведаеш, колькі гэтакіх сімпатычных ёсць на свеце? Мільёны! А трэба выбраць адну, якую будзеш кахаць усё жыццё! — нездаволена сказаў бацька.

— Ажанюся — і будзе яна ў мяне адна.

— Навошта так рана вешаць сабе хамут на шыю? У цябе яшчэ ўсё жыццё наперадзе! Верку ён знайшоў, недавучку гэтую калгасную.

У гэты час у хату ўвайшла Зося, не стрымалася і абурана сказала:

— Няўжо ты не помніш, Ораст, як мяне ледзь немцы не расстралялі з-за Марфы! І дзеда твайго з-за яе на пакуты і смерць вывезлі! Гэтая зладзейка ў Паўліны палатно ўкрала! Увесь іхні род паскудны!

— Дзеці за бацькоў не адказваюць, — запярэчыў Ораст. — Ці мала што ў вас было!

— Марфа нам згубы жадала! Яна твайго дзеда на той свет паслала! А ты гатовы яе дачку як змяю на грудзях прыгрэць! — закрычала Зося ў запа­ле. — Тады лепш забі мяне, каб я не бачыла і не ведала гэтае ганьбы.

Ораст разгублена паўзіраўся ў твар маці, але раптам рынуўся да дзвярэй, схапіўшы на хаду з цвіка куртку і выскачыў з хаты.

— Рыхтык такі ж шаленец, як ты, — сказаў Гардзей, сочачы ў акно за сынам.

— Куды ён пабег? — з трывогаю спытала Зося.

— Не бойся, ён не пабяжыць тапіцца, як ты некалі ў маладосці. Пашыбаваў у бок чыгункі.

— Божачкі, што ж я нарабіла? — загаласіла Зося. — Калі ж ён вернецца? Я звар’яцею, калі яго доўга не будзе.

— Супакойся. Няхай хлопец абдумае тое, што мы яму сказалі. Можа, якраз на карысць пойдзе, — суцешыў Зосю Гардзей.

— Што у вас там здарылася? — спытала старая Агатэля з печы.

Яна зусім аслабла, з ранку яшчэ трохі тупала па хаце, а потым адлежвалая. З-за таго, што недачувала, дык амаль не размаўляла са сваімі кватарантамі, бо бачыла, што толькі раздражняе іх.

— Нічога, цётка, трохі Зося на сына накрычала, каб позна з дзяўчатамі не гуляў, а ён пакрыўдзіўся, — адказаў Гардзей.

Старая нешта прамармытала сабе пад нос і аціхла на печы.

11

Ораст вярнуўся да бацькоў праз два дні, сказаў, што ўладкаваўся на працу ў будаўнічую арганізацыю ў Брэсце і пасяліўся ў інтэрнаце. Вестка ўзрадавала Зосю, яна спытала:

— А што ж ты, сынку, там будзеш рабіць?

— Буду старшым, куды пашлюць.

— Трэба ж нейкую прафесію асвоіць, — параіў бацька.

Ораст уздыхнуў, пачухаў патыліцу і адказаў:

— Разумееце, каб нечаму навучыцца, трэба мець настаўніка. Ім мог бы стаць брыгадзір. Але ён адмаўляецца мяне вучыць, кажа, я лепш свайго сына навучу.

— Гэта несправядліва. На працы ў брыгадзіра ўсе сыны, — запярэчыла Зося.

— Толькі ты, мама, можаш так думаць. Нічога, агледжуся, можа, з часам пашукаю лепшую працу. Галоўнае, што інтэрнат далі. Там весела. Па серадах, нядзелях і суботах наладжваюцца танцы.

Ораст задаволена ўсміхнуўся, быццам згадаў нешта прыемнае, зірнуў на гадзіннік і папярэдзіў:

— Я прыехаў, каб забраць свае рэчы.

Зося заспакоена падумала, што, напэўна, ён адмовіцца ад Марфінай Веркі, калі раптам так крута памяняў свае планы. Крый божа ўступаць у сваяцтва з гэтым гадзючым кодлам. Часам Зося думала, што Марфа наслала на Гардзея псоту, што ён стаў абыякавым да яе, сваёй жонкі, ды і наогул да ўсіх жанчын, але нікому пра гэта не казала. Ды і каму скажаш? Распусцяць плёткі па сяле, зганьбяць, што сорамна будзе на людзі паказацца.

— Ты ж хоць наведвай нас, — папрасіла Зося. — І адрас пакінь, каб ведаць, дзе цябе шукаць.

— Няма чаго мяне шукаць. Усё ў мяне будзе добра. Брэст мне падабаецца. Там не засумуеш, — весела адказаў сын. — Мы з хлопцамі ўчора хадзілі ў парк, піва папілі, патаўкліся на танцпляцоўцы, карацей, добра бавілі час.

— Толькі будзь асцярожны, сынок, не пі гарэлкі, не ўвязвайся ў бойкі. Ты ж не хлапчук зялёны. Нашто табе даказваць сваю вартасць кулакамі? — зноў папрасіла Зося.

— Ай, вечна ты, мама, нешта выдумляеш. Есці хачу. Хутчэй, бо на бліжэйшы цягнік спазнюся, — адказваў Ораст, скідваючы ў стары абдзёрты чамадан касцюм, сарочкі, бялізну.

Зося дастала з печы дранікі са шкваркамі, спытала:

— Крышаны есці будзеш?

— Не, дранікаў дастаткова.

Сын еў з апетытам проста з патэльні рукамі, аблізваў тлушч, што цёк па пальцах, а бацькі з замілаваннем назіралі за ім. Вось і вырас хлопец, стаў на крылы, і бацькі яму патрэбны толькі для таго, каб час ад часу праведаць іх і паказацца, які ён стаў. А ці даўно ляжаў у калысцы, кугікаў і быў бездапаможны і кволы.

— Усё, я пабег. — сказаў Ораст.

— Ідзі з Богам. І помні, што я табе сказала пра Марфіну Верку.

— Ды я ўжо забыўся даўно пра тую Верку, вельмі трэба. У Брэсце поўна прыгожых дзяўчат, ажно вочы разбягаюцца.

Гардзей толькі ўсміхнуўся, слухаючы сына, і згадваючы сябе гэткім жа маладым, калі і ў самога разбягаліся вочы на вячорках і ён ніяк не мог выбраць адну адзіную.

Калі Ораст пайшоў з хаты, Зося з сумам сказала: