Слодыч i атрута

У канцы вёскі Рахубы папрасілі вазака спыніцца, падзякавалі і пайшлі да свайго хутара па дарозе, добра ўбітай калёсамі. Яны прыглядаліся да дрэваў, удыхалі родныя пахі і прыспешылі крок — хацелася хутчэй пабачыць свой хутар, хоць і ведалі з лістоў Паўліны, што хаты даўно няма, застаўся садок.

Сям’я спынілася на спустошаным двары, ад якога не засталося нічога, акрамя каменнага грудочка, дзе стаяла печ, якая некалі грэла і цешыла, якая карміла і радавала, а цяпер нагадвала магільны курганок. Ораст сарваў зялёны яблык, надкусіў, пажаваў, зморшчыўся і выплюнуў.

— Усё расцягнулі, — злосна сказала Зося.

— А ты думала, што цябе тут палац чакае? — пахмурна пасміхнуўся Гардзей.

— Хоць бы печ пакінулі!

— Печ кожнаму трэба.

— Гардзей, як ты можаш быць такім спакойным?

— Я шчаслівы, што мне галаву не адкруцілі, а хату паставім новую.

Раптам знаёмы голас аклікнуў іх:

— Каго я бачу! Рахубы вярнуліся! Каб вы здаровенькія былі!

Да іх, накульгваючы, ішоў Леванюк, ведучы ў руках веласіпед.

— Здароў быў, землячок, — стрымана адказаў Гардзей.

— Ну што, разнёс хату, а цяпер прыехаў нашаму няшчасцю парадавацца? — пайшла ў наступ Зося.

— Дарэмна ты на мяне. Праўленне калгаса забрала вашу маёмасць, я тут ні пры чым, — пачаў апраўдвацца Леванюк. — Няма пра што шкадаваць, старая ваша хата была, нічога не вартая. На дровы пусцілі. Купляйце новае дрэва, я вам такую хатку выштукую! Ого-го!

Зося грэбліва акінула постаць Леванюка і спытала:

— А чаго гэта ты з начальства ў простыя лезеш?

— Ды я даўно ўжо ў простых хаджу. Прыйшлі нам на змену маладыя, граматныя. А мы сваё адпрацавалі, адслужылі Айчыне.

— Як твая Надзя, як сям’я? — спытаў Гардзей.

— Няма Надзі, пахаваў. Паляжала з месяц у бальніцы ў Жабінцы. По­тым дактары кажуць, маўляў, забірайце, няхай дома далечваецца. Нейкіх там парашкоў надавалі. Яна іх піла, піла. Аднойчы не прачнулася. Лёгкая смерць. Дай божа кожнаму. У труне ляжала такая прыгожая, заспакоеная, нават не верылася, што нежывая. Застаўся адзін, з дачкою Аленаю. — Леванюк шморгнуў носам.

Зося згадала Серафіма і сваю віну перад ім, што не пайшла на пахаванне, нічога не зрабіла, каб пахавалі яго па-чалавечы і спытала:

— Дзе пахаваў яе? Побач з Серафімам?

— Яшчэ чаго не хапала! Я яе сапраўдны муж, са мною побач яна і павінна ляжаць.

— Адыходзяць людзі, — ціха прамовіў Гардзей.

— Адыходзяць. Адна вайна колькі забрала....

— Годзе стаяць, як на могілках, — сказаў Гардзей.

Рахубы рушылі да хутара Карпа, дзе жыла аўдавелая цётка Агатэля.

— Дык майце на ўвазе: я вам хату пастаўлю! — крыкнуў наўздагон ім Леванюк, сядаючы на веласіпед.

— Едзь, сабака аблезлы, — злосна сама сабе з нянавісцю прамармытала Зося.

— Не можаш яму дараваць? — спытаў Гардзей.

— Не магу!

— Даруй яму, няшчаснаму, бачыш, сам віну адчувае.

— А дзе мы будзем ставіць новую хату? — спытаў Ораст.

— Тут і паставім, — адказаў Гардзей.

— Можа, не варта? Нейкая нешчаслівае гэтае месца ад самага пачатку, — засумнявалася Зося.

— Мы яго ашчаслівім.

Рахубы спыніліся, азірнуліся на зруйнаваны двор і кожны з іх па-свойму ўявіў будучую хату, але чамусьці кожны ўбачыў тую, якая стаяла тут раней, старая, з шэраю страхою, такая знаёмая і родная.

Ораст зазірнуў у калодзеж, завалены голлем, на дне яго ўсё ж паблісквала чорная, як нафта, вада.

— Калодзеж наш завалілі, — з крыўдаю сказаў ён.

— Пачысцім, — спакойна адказаў Гардзей. — Ён ўсё-ткі жывы, дачакаўся нас.

— Пойдзем, у мяне сэрца разбалелася ад гэтага відовішча, — папрасіла Зося.

Рахубы рушылі да суседняга хутара. Старая Агатэля сядзела на лаўцы каля весніц, зацікаўлена назірала за людзьмі, якія набліжаліся да яе і не адразу пазнала іх. Толькі калі Зося павіталася, старая цяжка паднялася, стала абдымаць ды цалаваць родных, саромеючыся сваіх парэпаных рук і зморшчанага твару.

— Ты паглядзі, Зоська, якая я стала. Брыдка на сябе ў люстэрка глянуць.

— Не звяртайце ўвагі, цётачка, абы душа была маладая, — супакоіла яе Зося.

— Вас назусім адпусцілі ці як?

— Назусім.

— А сядзібы вашай няма. Жывіце пакуль у мяне. Адна я зусім здзічэла. І Гэлькі маёй няма, колькі гадкоў ужо косці парыць у сырой зямельцы.

— На што яна хварэла? — спытала Зося спачувальна.

— Угрэлася, папіла халоднай вады. За адну ноч горла задушыла, — ста­рая выцерла вільготныя вочы. — Ужо іншы раз Бога малю, каб узяў мяне да Гэлькі і Карпа. Не бярэ, пэўна, яшчэ не заслужыла ягоную літасць. Пойдзем у хату, дзеткі, пачастую, чым Бог паслаў. Гаравала я тут, бедавала, вас згадваючы. Г эта ж колькі нявінных людзей са свету зжылі. Гарманіст наш, Сымон Чмель, праспяваў прыпеўку: «У калгас ішоў абуты, а з калгаса басанож». На другі дзень забралі і да гэтае пары ніхто не ведае, куды падзеўся чалавек. Дзякаваць богу, што хоць вы вярнуліся.

Некалі прасторная Карпава хата здалася Зосі нізкай і малой, але пахі яблыкаў, хлеба і малака па-ранейшаму ўладарылі тут. Усё тыя ж лавы ўдоўж сцен і запечак, той жа стол, засланы настольнікам, хіба толькі дадалося фотаздымкаў у рамках.

Толькі госці селі за стол, як прыбегла ўсхваляваная Паўліна, якую папярэдзіў Леванюк. Кінулася абдымаць брата, плакала і смяялася, выцірала слёзы і прыгаворвала:

— Вярнуўся мой пакутнічак! Братка мой дарагі! Колькі я начэй не спала, колькі думала пра цябе! Чаму ж ты да мяне не прыйшоў адразу? Каб ты ведаў, як я цябе чакала.

— Годзе, годзе ўжо. Супакойся, — спыніў яе Гардзей.

Паўліна адступілася ад яго і павярнулася да пляменніка.

— Божачкі, а гэта што за кавалер! Ораст, няўжо гэта ты?

— Я, а хто ж яшчэ, — баском адказаў хлопец.

— Людцы добрыя, то ж быў кату па пяту! А цяпер кавалер!

Паўлінінай радасці не было мяжы. Яна тут жа распачала распавядаць пра

вясковыя навіны. Агатэля тым часам паставіла на стол крупнік ды бабку са шкваркамі.

— Бабка! — усклікнуў Гардзей. — Даўно я не каштаваў такой смакаты.

Паўліна змоўкла, з любасцю ўзіралася ў братаў твар, трохі пастарэлы, з сівізною на скронях і шкадавала яго, як у маленстве. Зрэшты, што змянілася? Проста прайшло шмат гадоў. А яны як былі родныя, так і засталіся.

9

Эма паступіла ў тэатральны інстытут, аднак Ораст не здолеў выехаць да яе ў Маскву. Хлопца забралі ў войска. Паколькі ён меў адукацыю — дзесяць класаў, дык яго паслалі спачатку асвойваць шафёрскую прафесію. І гэта яму нават спадабалася, бо ён марыў, як кожны хлопец, на чым-небудзь ездзіць: на машыне ці хоць на матацыкле. Вучыўся ён добра і лёгка асвоіўся ў новым асяроддзі. У першыя ж месяцы зрабіў на пальцах сабе татуіроўку — год свайго нараджэння, 1936, а на плячы напісаў імя Эма, чым увекавечыў сваю каханую, якая заўсёды цяпер была пры ім.

Пасля курсаў яму даверылі грузавую машыну і ён выдатна спраўляўся са сваімі абавязкамі, пакуль не здарылася непрадбачанае: Эма прыслала ліст, у якім дзякавала яму за разуменне і школьнае сяброўства і паведамляла, што яна сустрэла вялікае і сапраўднае каханне. Пісала, што выйшла замуж за вядомага кінарэжысёра і што шчаслівая, а таксама, што яе з мужам яднае не толькі каханне, а і сумесная справа. Хвалілася, што яе ўжо запрасілі на здымкі фільма, далі, хоць не галоўную, але даволі значную ролю. І яшчэ паведамляла, што зусім не мела часу для таго, каб напісаць яму раней, бо ёй трэба шмат што паспець: і вучыцца, і прысутнічаць на здымках, і даглядаць мужа, бо ён, як малое дзіця, без яе не можа ні сабраць рэчы, ні зрабіць сабе вячэру.

Ораст прачытаў гэты ліст і зразумеў, што страціў Эму назаўсёды. Жыццё пазбавілася сэнсу. Для чаго яму служыць у войску, ездзіць на машыне, нешта рабіць, калі наперадзе замест будучыні беспрасветная цемра, дзе няма і ніколі не будзе Эмы.

Напярэдадні Ораст вярнуўся з далёкага рэйса. Суткі яму далі для адпачынку. І ён іх патраціў на тое, што цэлы дзень ляжаў на ложку тварам да сцяны, часам плакаў, часам сціскаў зубы, каб не закрычаць ад нянавісці і бяссілля, нават абедаць і вячэраць не пайшоў. Ноччу спрабаваў заснуць, але нейкія галасы, што ўзнікалі ў падсвядомасці, будзілі яго, не давалі спакою.