Ночы на Плябанскiх млынах

Я ніколі не зайздросціла дзяўчатам, якія былі прыгажэй за мяне. Зайздрасці не было і цяпер. Але... нейкая туга. Так, дзеля гэткай жанчыны можна сцярпець усё... І дараваць здраду, і цярпліва дабівацца кахання. А мне застаецца гэты паўпусты тралейбус, мокры асфальт, што ляціць за вокнамі, быццам чорная рака, і ўсе лістапады, па якіх я буду блукаць — сама, сама, сама...

Белы анёл біўся ў вітражнае акно, адчайна прасіўся ў пакой. Напэўна, гэта была проста птушка, скрозь слюдзяныя падфарбаваныя пласцінкі можна было разгледзець толькі што белая. Але ў тым паўсне, у якім жыла Анэта, чаму б не з’явіцца анёлу? Вокны адчыняць забаранялася. Але анёлам адмаўляць нельга. І нават птушкам — бо гэта стварэнні Божыя. Шыбы з цяжкасцю паддаліся... Над галавою Анэты імкліва праляцела нешта светлае... Дзяўчына не разгледзела крылатага госця, бо ад струменю свежага паветра, што ўварваўся з вуліцы, галава закружылася так, нібыта вярнуўся шалёны карагод. Анэта мімаволі падалася наперад, ухапілася за падаконне, каб не ўпасці... Горад ляжаў перад ёю, нібыта скалечаны вой. Чорнае голле дрэў (няўжо такая позняя восень?)... Дым ад вогнішчаў... Зусім няма людзей... А яшчэ нядаўна на гэтай плошчы віраваў стракаты натоўп. Які крык падымаўся, калі на плошчы збіралася капа — сойм, каб вырашыць нешта важнае. Вароны тады не наважваліся і блізка падлятаць да горада. А ў звычайныя дні тут можна было пачуць самую розную гаворку, і выбраць сабе ў шматлікіх лаўках з вясёлымі навязлівымі гандлярамі каралі з чэшскага шкла або персіянскую хустку, пералівістую, як вясёлка. Старыя бурчэлі — маладая паненка добрага роду бегае па горадзе адна. Але гарэзе Анэце, адзінай дачцэ пана Варавы Ляскевіча, дазвалялася больш, чым яе сябрынькам. Татусь звык размаўляць з ёю як з роўнай, і Богуш не стаў бы замыкаць сваю «белагаловую» ад гасцей, як пан войт. Праўда, войтава жонка, чарнабровая маскавіцянка Марыя, сама хавалася, калі ў дом прыходзілі мужчыны. Войт Марка Доўмель, бацькаў добры сябра, апраўдваўся — у такіх звычаях вырасла. Варта было паглядзець на пачварныя ўборы тае Марыі, што рабілі яе падобнай да вялізнай падушкі — ні шыі не відаць, ні стану — каб зразумець, што за звычаі ў ейнай Масковіі. Войцісе ж такое апрануць, як тутэйшыя шляхцянкі носяць — грэх.

Анэта любіла выбіраць сабе ўборы... Яны з Богушам зараз хадзілі б па гэтай плошчы разам, і яна купляла б сабе падарункі да вяселля. Тонкі ядваб, зялёны, як першае бярозавае лісце... Гафтаваныя перлінамі чаравічкі, у якіх гэтак вольна бегаць-слізгаць па нацертай воскам да вадзянога бляску падлозе... Рукавічкі са срэбнага дзівоснага футра... Богуш ні ў чым ёй не адмаўляў. Навошта даражыцца, калі заўтра ці нават сёння на горад могуць напасці крымчакі, ці шведы, ці маскоўцы, і знікне кароткая радасць... Богуш заўсёды біўся ў першых шэрагах, яе слаўны рыцар... І ейная зялёная стужка была ў яго на шлеме. Іх каханне і нарадзілася ў бойцы... Богуша і Анэту сасваталі яшчэ малымі. Але дзяўчына зусім не была ў захапленні ад задзірастага хлапчука з непакорлівымі цёмнымі віхрамі...

Ён паехаў у Кракаўскі ўніверсітэт, вярнуўся... У стракатых штанах і дзюбастых чаравіках са званочкамі на насах. З плоймай лацінскіх выказванняў, якія ўстаўляў да месца і не. На бацькавы ўгаворы Анэта капрызіла: «Не хачу замуж за гэтага боўдзілу! З яго ж усе смяюцца!»

Пад сцены Старавежска прыйшлі татары. Да Вялікага князя паслалі па дапамогу. Але пакуль княскае войска падыдзе, даводзілася спадзявацца толькі на свае сілы. Богуша прынеслі ў ратушу, дзе зладзілі лазарэт, калі напад быў ужо адбіты. Вялікі князь так і не прыслаў войска ў непакорлівы горад, што не прымаў ягонага войта і заключаў гандлёвыя дамовы з ягонымі ворагамі. Ганец вярнуўся са словамі: «Каму служыцьме, у таго і дапамогі прасіцьме».

А Старавежск не служыў нікому.

Паважныя воі расказвалі пра геройствы маладога Радчыца і шкадавалі, што такі добры ваяр памрэ. Анэта нахілілася над параненым... Ён быў зусім бледны, валасы прыліплі да скрываўленага лба. Раптам веі задрыжэлі, бліснула сінь вачэй... Ён пазнаў яе. І... паспрабаваў усміхнуцца. Каб падбадзёрыць сваю палахлівую дзяўчынку. «Не плач, Анэта, а то жабы ў пакоі развядуцца». Яна хутчэй адгадала, чым пачула яго ўлюбёную дражнілку.

І ўспамін пра тую ўсмешку на збялелых ад болю вуснах дасюль прымушае сэрца сціскацца...

Тады ён выжыў... Было кароткае шчасце. Анэта ведала — Богуш абраў бы лепей смерць ад варожага мяча, чым ад хваробы... Але пані Смерць дыспутаў не ладзіць.

Няма болей Багуслава Радчыца...

Сцелецца над брукаванкай горкі дым, карычневая лістота ўжо не шасціць, прыбітая дажджамі да зямлі. Толькі дзіўныя застрашлівыя постаці вартаўнікоў па краі плошчы. Захутаныя ў цёмныя плашчы, што напінаюцца зброяй, твары да вачэй абвязаныя белымі палотнамі — як у сарацынаў...

— Анэ-эта-а! — зноў мсціцца далёкі голас Богуша...

Цёмныя постаці ўнізе зварухнуліся, зрушыліся...

Моцныя рукі адштурхнулі дзяўчыну ад акна.

— Дурное дзяўчо! Пошасць прыходзіць з паветрам!

Бернацоні злосна зачыніў шыбы, нібыта за імі стаілася сама смерць. Шоргат крылаў прымусіў яго азірнуцца. Белы голуб сеў на плячо лекара. Анэта са здзіўленнем убачыла, што суровы твар італьянца прасвятлеў ад радасці. Бернацоні схапіў птушку, нешта адвязаў ад яе лапкі, няўважна падкінуў птушку ўверх, і тая, спалохана пакружляўшы, села на адзін з гадзіннікаў... Анэта здагадалася, што голуб прынёс чаканыя весткі. Можа, ад самога Вялікага князя. Відаць, бедная птушка зблудзіла ў смярдзючым дыме і не даляцела да адмысловага акенца на гарышчы. Але ўсё-ткі шкада, што прыляцеў не анёл.

Раптам Бернацоні раздражнёна ўскрыкнуў:

— Маледэтта! Я мушу гібець тут аж да пачатку посту! Ну які ёлуп увёў у вушы Яго Вялікасці, што гэтае панішчанае, няшчаснае мястэчка мае волю да супраціву! Ды тут яшчэ сто гадоў не будзе моцы нават зладзіць начную варту! А, гэта, відаць, Яго правялебнасць, шаноўны біскуп, пастараўся...

Анэта скаланулася. Чужынец казаў пра яе горад, пра яе ўлюбёны, вольны Старавежск.

— Наш горад аджыве! — дачка радцы не магла змаўчаць.— І пошасць была. І пскавічы нас палілі, і крымскі хан... Старавежск можна параніць. Але нельга забіць.

Бернацоні прымружыў вочы, нібыта дзяўчына знаходзілася ад яго далёка-далёка.

— Вось як, бамбіна... Ты любіш свой горад? Магчыма, ты любіш яго нават так, што можаш за яго памерці?

Анэта з выклікам паглядзела ў цёмныя вочы лекара.

— Многія больш вартыя за мяне аддавалі жыццё за гэты горад.

У вачах італьянца не заўважалася насмешкі.

— Так, дона, так... Велічыня чалавека суразмерная таму, за што ён здольны памерці. Гэта можа быць усяго толькі ягоны дом, з нажытымі ім дабром і дзецьмі, з улюбёнай ружовашчокай матронай, а можа быць — ягоны народ... Яго вера... Яго Гасподзь... Калі ж нехта больш за ўсё на свеце даражыцца сабою — ён такі малы, што вочы Неба абмінаюць яго, як нявартую парушынку... У цябе вялікая душа, дона.

Лекар адышоўся і працягваў разважаць, нібы спрачаючыся сам з сабою:

— А вось усё чалавецтва... Якое ёсць, якое будзе. Стракатае, забыўлівае, асуджанае знішчаць самое сябе, як скарпіён у коле вуголляў... Ці варта паміраць за чалавецтва? Хіба можна ашчаслівіць яго — усё? А, дона?

Анэта спалохана паціснула плячыма — у такія хвілі Бернацоні нагадваў ёй вар’ята...

— Не ведаеш? Вось і я не ведаю... Калі для адных гэта будзе шчасцем, для другіх — жахам... Няхай ашчасліўленых станецца больш... Але, магчыма, тыя, хто застаўся ў абдзеленай меншасці, больш вартыя? Адзіна вартыя? — Лекар падышоў да гадзінніка з фігуркай смерці, што адсякае галаву каралю, дакрануўся да застылага ў жаху бронзавага ўладара, які ўкленчыў перад страшнай госцяй.— Калі я толькі яшчэ вучыўся лекаваць, і замест залатога ланцуга на маёй шыі заўсёды матлялася хустачка чарговай прыгожанькай сіньёры, што засумавала ў высакародным замужжы,— вох, які я быў блазнюк! — я засвоіў, што часам, каб выратаваць чалавека, трэба адняць ад яго цела невылечна хворую частку. Гэта балюча, і чалавек застанецца калекам... Але ён будзе жыць. Здараецца, варта пазбавіцца добрага, разумнага, памяркоўнага караля, каб яго народ змог паўстаць супраць ворагаў. Пральецца шмат крыві, але краіна ажыве. А калі дзеля шчасця краіны належыць ахвяраваць адным горадам... Гэта праўдзіва? А, дона?