Блакит

Затое ён змог праявіцца трохі пазьней, стаўшы адным з нямногіх прыкметных кіраўнікоў былога вышэйшага эшалону, хто натхнёна і самааддана кінуўся служыць і прыслугоўваць новай уладзе. Яго зрабілі дэпутатам, даверылі пасаду сьпікера, даручыўшы прыручаць так званую палатку, трымаць пад строгім і няўсыпным кантролем, каб барані Бог раптам не праявіліся ў ёй бунтарскія гены Вярхоўнага Савету 12 і 13-га скліканьняў. Малафееў добрасумненна выканаў так і хочацца сказаць адказнае заданьне партыі і ўрада. Але, мусіць, заўсёды: маўр зрабіў сваю справу – маўр павінен адыйсьці. Яму пашчасьціла: у адрозьненьне ад іншых ягоныя паслугі ацанілі належным чынам, не пакрыўдзілі, ня выкінулі, як адпрацаваную і непатрэбную рэч. Знайшлі іншую, ціхую і спакойную сінекуру...

А ўвогуле, падобна на нейкую боскую кару, нейкае насланьнё, што ў самы адказны лёсавызначальны для Беларусі момант і час ля яе дзяржаўнага стырна аказаліся людзі кшталту Сьлюнькова, Сакалова, Малафеева, па сваім інтэлекце, маштабу мысьлення, поўнай адсутнасьці нацыянальнай самасьвядомасьці, няздольныя ўзьняцца на ўзровень нацыянальных лідэраў, як гэта сталася ледзь ці не ва ўсіх саюзных рэспубліках. Канечне ж, гісторыя ня мае ўмоўнага ладу. Можна толькі строіць здагадкі і меркаваньні, што магло б быць, куды павярнуцца, каб на той момант ля дзяржаўнага руля аказаўся Аксёнаў ці Таразевіч, Барташэвіч ці Лявонаў. А мо Аляксей Камай? У кіруючы сінкліт ён патрапіў дзякуючы сваім дзелавым якасьцям, інтэлекту, простай чалавечай абаяльнасьці, аднак быў тут... ну, трохі залішне прыстойны, сумленны, дысцыплінаваны, і мусіць, праз гэта яму, на жаль, не хапіла рашучасьці адмежавацца ад маскоўскіх і менскіх мастадонтаў, існую цану якім ён добра ведаў, пераступіць мяжу карпаратыўнай падпарадкаванасьці і салідарнасьці, каб пачаць самастойную гульню. Хоць яны і напрамую, і ўскосна як маглі падмачвалі яму рэпутацыю ня столькі за ягоныя, колькі за чужыя, а найперш за свае грахі, асабліва напачатку чарнобыльскай бяды. І сёньня не магу зразумець, чаму ён маўчаў, чаму ня грукнуў кулаком, калі ў яго кідалі і па сёньняшні дзень шпурляюць каменьні хоць бы за тое, што вывеў людзей на першамайскую дэманстрацыю. А чыя ініцыятыва, чый загад быў выводзіць, каб ня сеяць панікі? Дзе ў рэшце рэшт быў першы сакратар абкаму: разам з людзьмі на плошчы ці хаваўся ў бомбасховішчы? Калі сітуацыя на ЧАЭС дайшла да крытычнай рысы, чакаўся ядзерны ўзрыў, які мог сьцерці з твару зямлі Гомель, яму, першаму сакратару Гомельскага абкаму, пазваніў з Масквы Лігачоў і строга папярэдзіў, каб прынялі ўсе меры для захаваньня і выратаваньня партыйных дакументаў. Ратаваць не людзей, нават не партыйныя кадры, а ў першую чаргу нікчэмныя паперкі было найпершым клопатам фактычна другой асобы ў дзяржаве... Пра гэты верх цынізму з прыкрасьцю і горыччу ў голасе пад вялікім сакрэтам расказаў мне Камай, калі пасьля дзесяцідзённага знаходжаньня ў Хойніках зайшоў да яго ў абкам партыі падзяліцца ўражаньнямі. Думаю, сёньня з таго ўжо няма ніякага сакрэту, і Аляксей Сьцяпанавіч даруе мне. Потым ён запрасіў мяне дадому ў звычайную гарадскую кватэру. Зайшлі, а гаспадыня перабірае грыбы... Зараз ужо каторы год Надзея Іосіфаўна адчайна змагаецца за жыцьцё, згасае на Аляксеевых руках. Я не зьбіраюся ва ўсім бараніць і апраўдваць Камая – хапала і ў яго грахоў, але не магу ня выказаць абурэньня, што кідалі і працягваюць кідаць у яго каменьні найперш тыя, хто сам і носу не паказваў у чарнобыльскую зону альбо быў наездам, налётам, у лепшым выпадку з начлегам у Гомелі. Камай з паплечнікамі з ранку да ночы калясілі, глытаючы радыяцыю, па пыльных дарогах бяды, ратуючы людзей... Адны з іх, як другі сакратар абкаму Віктар Санчукоўскі, згарэў ад радыяцыі імгненна ў яшчэ зусім маладая гады, іншыя пазьней, дый Аляксей са сваім колісь магутным здароўем ходзіць з ужыўленым стымулятарам сэрца, жменямі глытае лекі...

І яшчэ іншы раз думаю: а як бы разьвіваліся тады падзеі, каб мог яшчэ быць жывы Машэраў? (...) Адно несумненна: падзеі разьвіваліся б інакш, без гэтакіх палітычных катаклізмаў, гэтакіх упушчаных магчымасьцяў, марна патрачаных фізічных і духоўных сілаў народу, бяздарна растранжыранага часу. Як несумненна, што з гэтакім памяркоўным і працавітым народам, гэтакім інтэлектуальным і духоўным патэнцыялам, гэткім на той час узроўнем індустрыі і сельскай гаспадаркі, гэтакім геаграфічным становішчам у цэнтры кантыненту, гэтакімі разьвітымі транспартнымі камунікацыямі і транзітнымі шляхамі Беларусь была б сёньня не сусьветным ізгоем, а адной з найбольш эканамічна разьвітых, цывілізаваных і аўтарытэтных дзяржаваў у еўрапейскай сям’і народаў...

Н-е-е, гэта насамрэч нейкая боская кара... Прыгадваю... Ужо апошняму дурню ясна, што сітуацыя памянялася. Вярхоўным Саветам скасаваны сёмы пункт Канстытуцыі аб кіруючай і накіроўваючай ролі партыі, а значыць цэнтр улады ў поўнай адпаведнасьці з тою ж Савецкай канстытуцыяй хочаш-ня-хочаш, а перамесьціцца ў наноў абраны ў цэлым на дэмакратычнай, альтэрнатыўнай аснове лігітымны Вярхоўны Савет. Але ў Канстытуцыі яшчэ заставалася палажэньне аб партгрупе, а значыць, у ЦК застаецца права правесьці сваю кандыдатуру на надзвычай важную пасаду Старшыні Вярхоўнага Савету – ужо не намінальную, а фактычную вышэйшую службовую асобу, галаву рэспублікі. Канечне ж, Сакалоў і бюро не маглі не пакарыстацца гэтым правам, і... вылучылі сакратара ЦК па сельскай гаспадарцы Дземянцея. Чалавека сімпатычнага, ў нечым па-сялянскаму мудрага, мо і прыдатнага для канцылярскай работы і афіцыйных прыёмаў, але ніякага аратара і палітыка, да ўсяго – страшэнна коснаязыкага. Яго цяжка, амаль немагчыма было ўявіць у ролі вядучага бурнай, часта нярвовай, з каласальным выкідам эмоцыяў сесіі, ды яшчэ ў прамым тэле і радыёэфіры. Партыйныя і савецкія кадры вышэйшых эшалонаў улады, якія па загадзе ЦК пагалоўна кінуліся змагацца за дэпутацкія мандаты, пацярпелі адчувальнае паражэньне, панесьлі непапраўныя страты, але ж не настолькі, каб не знайсьці больш прыдатную для гэтай пасады кандыдатуру, хоць бы ў сэнсе лепш падвязанага языка, уменьня больш-менш граматна выказваць свае думкі, упраўляцца з вялікай аўдыторыяй. У склад дэпутацкага корпусу на альтэрнатыўнай аснове, з некалькімі і ня надта, і вельмі сур’ёзнымі супернікамі прайшлі, напрыклад, аўтарытэтныя ў рэспубліцы першыя сакратары абкамаў Шабашоў, Лявонаў, Камай, некаторыя старшыні аблвыканкамаў і іншыя, хто мог з куды большым посьпехам выконваць абавязкі сьпікера. Тым ня менш... Было сорамна і брыдка, адначасова да болю шкада падстаўленага дабрэйшага Мікалая Іванавіча, калі з ягонай коснаязыкай рыторыкі, няўменьня абыхо­дзіцца ні з беларускай, ні з рускай мовамі рагатала-пацяшалася ўся рэспубліка. І сёньня не магу зразумець: ці то хітраваты па-свойму Сакалоў надумаў яхідна прадэманстраваць, што ёсьць на высокай дзяржаўнай пасадзе куды коснаязычнейшы грамацей, чым ён? Ці то, як і многія тады, не даваў веры ў рэальнасьць пераходу ўлады ад ЦК да Вярхоўнага Савету, спадзяваўся: во толькі пагоняць Гарбачова – і ўсё ўвойдзе ў сваё звыклае рэчышча? Ці то зьмікіціў, што слабы коснаязыкі Дземянцей ня здольны на самастойную гульню, будзе спраўна выконваць указаньні ЦК, а значыць, ягоную, Сакалова, волю, служыць простай марыянеткай? Але хутчэй за ўсё пад рукой у яго не было больш надзейнага чалавека...

Моцныя і мудрыя кіраўнікі заўсёды трымалі ў сваім атачэньні людзей разумных, таленавітых, сьмелых, яршыстых, ініцыятыўных. Яны зусім не баяліся падавацца на іхнім фоне ня надта самастойнымі і яркімі. Слабыя і недалёкія розумам акружаюць сябе яшчэ слабейшымі і дурнейшымі. Іх кожны дзень гняце, раўніва сочаць: як бы хто ў людскіх вачах не падаваўся разумнейшым, ня кідаў тым самым цень на яго, першакіраўніка, на ягоны аўтарытэт, не надумаў стаць з ім на адну дошку, а там, глядзіш, і пасквапіўся на ягонае крэсла. Магчымых пратэндэнтаў яны “адстрэльваюць” яшчэ на падлёце, трымаюць як мага далей ад кіраўнічага стырна... Сьлюнькоўска-сакалоўска-малафееўскі партыйны арэапаг за адносна нядоўгі час настолькі здрабнеў, зьмізарнеў, вырадзіўся, што калі наступіла гадзі­на “Ч” – усьлед за Масквой наш Вярхоўны Савет, у якім яшчэ ледзь ці ня восемдзясят адсоткаў дэпутацкага корпусу складалі партфункцыянеры рознага ўзроўню і члены партыі, прадубляваў і заканадаўча аформіў забарону КПСС з рэквізацыяй усёй ейнай маёмасьці. І ніхто – ні абраны на зьезьдзе першы сакратар ЦК Малафееў, ні нехта з кіруючага сінкліту не рашыўся ўзяць на сябе ініцыятыву і адказнасьць. Альбо ўсё яшчэ аглядваліся на Малафеева, баяліся пераступіць цераз яго, альбо перасталі верыць... Сьмелых і ініцыятыўных не знайшлося ня толькі ў першым, але і ў другім абкамаўскага ўзроўню партэшалоне... Тым часам, бачачы поўную бездапаможнасьць і бяздзейнасьць вярхоў, у трэцім і чацьвёртым эшалонах знайшліся людзі, якія ўзялі на сябе ініцыятыву па ратаваньні астаткаў дэмаралізаванай і разгромленай партыі. Сакратар па ідэалогіі сталічнага гаркаму, артадокс і сталініст Чыкін пачаў зьбіраць пад свае сьцягі закасьцянелую, кансерватыўную частку, а першы сакратар сталічнага Савецкага райкаму Калякін – інтэлектуальную, рэфарматарскую, схільную да сацыял-дэмакратычных каштоўнасьцяў. Уласна кажучы, адбылося тое, што павінна было адбыцца, калі ўсім стала ясна: няма, як пэўна, і ніколі не было адзінай і маналітнай партыі, трэба глянуць праўдзе ў вочы, прызнацца ў відавочным, рэфармавацца, адмежавацца ад дагматычнай мерцьвякоўшчыны і крочыць наперад. Аднак партыя настолькі закасьцянела ў догмах, што ўжо была няздольная на хоць якія рэформы і нестандартныя дзеяньні, а таму і асуджаная на такі фінал...