Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)

Зұлымдық, зұлымдық жолымен ел басына келіп еді. «Өлетін бала

молаға қарай жүгіреді» -нің кері келді. Тарихқа жауыз болып

жазылып қалды. Ал, кешегі заманда халқым, елім деген қазақтың

қасқаларын ел билеген саясаткерлер бізге жауыз етіп көрсетіп еді.

Егемендік алған соң, шындықтың көзі ашылды. Хандарымыз бен

батырларымыздың аттары көшелерімізге қойылды. Билеріміздің де

аттары аталып, аудан аттарын иеленді. Жауыз сөзінің баламасын

«Гитлер» деп те қолданып жүр. Християн дінінің болсын, мұсылман

дінінің болсын кітаптарында жауыздыққа жол жоқ. Кек алу дегенді

уағыздамайды. Тек қана достық, бірлік, адал еңбек етуге шақырады.

Үлкенге құрмет, кішіге ылтипат, адалдық, адамгершілікке шақырады.

Бүкіл дүние жүзінің ғалымдары, ойшылдары таң қалған, иланған

Мишель Нострадамустың (1503-1566) кітабын оқысаңыз, келешекте

не боларыңа көз жеткізесіз. Айтарым – аз ғана өміріңді тату-тәтті,

сыйластықпен өткіз.

II. Жан – жануарлар

Бізге өздігінен көзімізге қыбырлап көрініп жүрген жан –

жануарлар, алдымен, малдар(жер бетінде тіршілік етушілер) мен

хайуаннаттар және құстар болып бөлінсе, сонымен қатар, су ішінде

тіршілік ететін балық тұқымдастар болып тағы бөлінеді. Солардың

ішінде қос жыныстыларға жататын, яғни суда да, құрылықта да өмір

сүре алатындары тағы бар. Малға да, хайуанаттарға да, балық

тұқымдастарға да жатпайтын тағы бір түрлері бар. Оларды біз

жалпылай құрт – құмырсқалар тобына жатқыза саламыз. Олардың

да ішінде суда тіршілек ететіндері бар.

Жалпы айтқанда, құрғақшылықтағы түрінен су ішіндегі тіршілік

ететіндері көптеу ме деймін. Өйткені құрғақшылықтан су әлде қайда

көп. Жалпы осы тірі заттардың адам өміріне қажеттілерінің молдау

түрлері құрғақшылықта, судағы түрлерінің бәрін бірдей пайдалана

бермейміз. Осы жан – жануарлар әлеміндегі заттар, негізінде,

адамның пайдалануына жаратылған. Оларда адамдағы сияқты ақыл

– ес деген бола бермейді, бар болғанда да саналы түрі емес. Солай

бола тұра дәл адамдағы бар жауласушылық оларда жоқтың қасы,

жоқ десе де болады. Тек өмір сүру үшін, тамақтану – қоректенуі үшін

дерлік қарсылық әрекеттері бар. Адам сияқты зұлымдықтың, айла

-тәсілдің түрлерін қарастыру жоқ дер едім. Демек, бәрін де

бейбітшілікті қалайтындардың қатарына жатқызуға болады.

Алла өзі жаратқандарын адамның игілігіне арнаған көрінеді ғой.

Дегенмен, оларды пайдаланудың да мөлшері, шегі бар. Осы тірі

167

заттардың ішіндегі адамға ең адалы, яғни адал қызмет атқаратыны

қайсысы дегенде, мен айтар едім – күшігінен асыраған итің. Ол

қандай қиыншылық кезең болмасын иесін тастап кетпейді, сенің

ұрып соққаныңды, кейігеніңді кек тұтпайды. Сондықтан да қазағым

жеті қазынаның бірі санайды оны. Демек, күшігінен асыраған итіңе

мейірімді бол.

Басқа жан – жануарларда түрлі мінезді болғанымен, иесін

таниды, оған қайырылып, қызметін жасайды. Әсіресе, жылқы

баласында жақсыларында есі бар ма деп те қаласың. Тек өз иесіне

ғана адал қызмет ететіндері кездеседі. Жолда қалдырып кетпейді,

адасқаныңда жол тауып, үйіңе алып келеді т.б.

Қазақ халқы көптен кездеспеген танысына кездескенде «Мал –

жаның аман ба?» - деп амандасады. Демек, олардың өмір

тіршілігінде малдың атқарған ролі зор екенін байқаймыз. Тіпті керек

десең сол жануарларды айтқан сөзіңе түсінетін де етіп, цирк те,

шекарадағы күзетте пайдаланушылар бар. Осыған керісінше, кейбір

адамдарды, кешіріңіз, айтқаныңа, өсиетіңе көндіре алмайтын да

кезің болады – ау. Сондайда «Малдан да кейінсің» деген сөз еріксіз

ауыздан шығып кетеді – ау. Байқайықшы, оқушым, осыған бармайық

та. Есі ауысқан бір сара, есі түзу бола тұрып, «Өзі білмейді, білгеннің

тілін алмайды» да, қарғыстың ең жаманына ұшырайтындар кездесіп

– ақ жүр. Адамда сана – сезім, ақыл – ес бар дедік қой. Сонымен

қатар ,онда намыс, ар – ұят та бар. Солай бола тұра, санасыздардың

қылығына көшушілерді кім деп атаймыз? Ол жынды емес, ендеше

кім? Кешіріңіз тағы да, мен оларды адам тәрізді – пошымды хайуан,

оның да жаман түрі дер едім. Хайуанның жақсысы өз нәсіліне

шаппайды, тиіспейді, қорғайды, қамқорына алады.

Осыған дәлел ретінда мынаған қараңызшы. Бұл болған уақиға.

Ертеректе аздаған жылқы ұстадым. Өз биелерімді бір жолдасымның

үйіріне қосқанмын. Соның ішінде құдамның да 2 – 3 биесі бар – ды.

Бір күні соларды сыртынан түгендеп келейік деп шықсам, құдамның

бір биесі ішінде жоқ. Іздеп те тауып аллдым. Алыс емес, Бір қырдың

астында құлындап қалған екен. Қасымда сол үйірдің иесі бар еді.

Биені жылқыларға қосайық десек, жаңағы бие жанына жолатпайды.

Ылажсыз көбін айдап, сол биеге әкелдік.Айғыры жас құлынды

өгейсінеді екен. Бәрін қосып, құдыққа суғаруға әкелдік. Жаңағы

құлыпдаған бие басқаларын жолатпай тұрып, алдымен өзі су ішіп

алды. Енді өзінен өскендерге ішкізіп, басқаларды жолатпай тұрды.

Біз оған таң қалдық. Былай шыққан соң, олар шашырап жайыла

бастады. Айғыр келіп, жас құлынды бөтенсініп, әрекет жасағаны мұң

екен, қасында тұрған басқа бір бие, құлынмен жатырлас, айғырды

тепкінің астына алып, қуып жіберді.

Біз тасадан қарап тұрмыз. Айғыр құлынға қарай жақындады

дегенше, жаңағы бие ортаға түседі.Хайуандар да бауырмашылдары

болады екен – ау дестік. Менің бір жазған әңгімен бар. Ол –

«Ақсақалдылардан айрылғанбыз ба?» деп аталады. Сондағы

168

адамдарды мен мына жануарлардан кейін бе дер едім. Хайуан

құрлы болмағанымыз ұят –ау, ұят!

Бір кездерде қазақтың кең байтақ даласы төрт түлік малға толы

еді. Оны асыра сілтеумен совет үкіметін орнатамыз деп жойып

алдық. Тағы да бірлесіп, әжептеуір – ақ қалге келіп едік. Тағы да қап

талапайға түсірдік. Есімізді соңғы он жылда жыя бастағандаймыз

дейміз, мұнсыз күнің қараң.

Адам баласының күн көрісіндегі азықтанудың ең бай түрі –

балық. Сол балықты да жаппай жою түріне кірістік. Ол судың

ластануынан. Айтуын қағаз жүзінде айтамыз да, теңіздің, көлдің,

өзеннің суын түрлі улы затпен улаймыз, қалдықтарды суға ағызамыз.

Келешекте ішетін таза ауыз суға да зәру болмасақ болар еді. Алла

тағала мал дәрігерісіз – ақ, зоотехниксіз – ақ өсірген хауандары

баршылық еді. Олар жабайы хайуандар. Бұларды да күндіз – түні

демей таусуға айналдық. «Ашыққаннан құныққан жаманға» салынып

барамыз. әсіресе осыны жоюшылар көлігі барлар, ұшағы барлар –

лауазым иелері.

Осылардың бәрін жойып тындырсақ, бір кездері ғалымдардың

жазғанын оқығаным бар – ды: хайуандар шөп жеу арқылы бізді

етпен, сүтпен қамтамасыз етеді. Сол етті шөпті концентрациялау

арқылы, сол еттің беретін калориясын, қоректік қасиетін жасауға

болады деген – ді. Сол ғалымымыз бар болса, дүниеден өте қойса,

жазып кеткені бар шығар, сол жолмен қоректенеміз де. Оған дейін

малды өсіріп те алармыз. Осылардың ешқайсысы да болмаған

жағдайда, көршіміз, әрі бір кездердегі құда – жекжатымыз

қытайлардан үйренеміз де. Солар дүниедегі тірі заттардың бәрін де

қорек орнына жұмсайды екен ғой.

Оқушым, “Нысап сайын береке” депті ғой. Нысапсыздыққа

салынбайық та. Табиғаттағыны түгел жоюға асықпайық та. Біз асыл

жаратылған адамбыз ой. Табиғатты аялайық та, қамқоршысы

болайық.

III. Өсімдіктер.

Жер бетіне тамырлап шыққан көк өністің бәрін өсімдіктер қатарына

жатқызамыз. Сонымен қатар, суда да өсімдіктер бар. Соның біз

әңгіме етейін деп отырғанымыз бұтақтан шығатын жапырақ жаятын

түрі, яғни ағаштар деп аталатын түрі. Мұның өзі жеміс – жидектер,

жеміс салатындар және жабайы ағаштар, жеміс бермейтін түріне

бөленеді. Оның құрылыс материялына жұмсалатын түрлері де бар.

Осы өсімдіктердің бәрі де адам баласына пайдасы зор: жемісі бір