Бурятские народные сказки. Бытовые

42. ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР

ОҺойн голдо юм гү, али Эдэйн голдо гү. * ' ттт ЬҮ мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи һууһан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ һуудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм Һэн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, һүбэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй байһан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойноһоо хомхой 'хобдог, али бухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.

Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа һуугаад, табагаар дүүрэн тарган. мяха табюулһан баян хүлһэ һалһан болотороо мяхаяа хүлхэн, жаб-жаараа тоһо өөхэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-

һаар:

— Ээ, тоймог, хаанаһаа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ хүн гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа һааш, тэошээр дүүрэн мяха шанажа эдюулхэб, — гэбэ. йШШ

— Зүб лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, — гээд дохихо зуураа, — харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, — гэлэи.

— Яаха һэм, ошоод ерэ. иНяҺан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,

барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахагүй ерэхэ байха гээд баян хүлеэнэ ЩШ ш

— Уһа уруу хаяһан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногхүлеэбдҮгыл гээ^^үгы эм99Ллүүлжэ унаад.

Гайхашаагаа барапан оаян шщ

233

Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэһээнь урдаа обоо собое* мяха уурал һаарал һабһатар табяад, барлаг дуугархашье су-аоөгуй эдижэ һууба.

— Иихэдээ яаһан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яаһам? — гэжэ ами арпан да а бүтэһэн баян абяа гаража ядан хашхарба.

— Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ һуунаб, — гэбэ.

— Муухай хооһон, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, — гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал аһаагаад ябашаба.

Галдуулпан гэрэй һуурида ганса унэһэнһээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг дүрэһэц гэрэйнгээ үнэһэ суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.

Хартагай хаанай хэрэмэй гаэаагуур ту лам үргэлһэн хунэй ябажа ябахые хараһан хаанай басагад ордонһоо гүйлдэжэ гараад, Шадамар барлагые тойрошобо.

— Гулам соотнай юун бэ? Харуулыт, — гэлдээд һалана һан> данагуй.

— Хараад яахатнайб. Энээн соотнай эшэгы гэр ни юумэл. ~ Тулам соо эшэгы гэр хайшан гээд багтаха юм? — Хаанай гайхалдзһан басагад харуулхые бүри ехээр гуйба.

— Иара бороо, хүйтэн халуунһаа бэеэ халхалха — һанаха-байха ганса гэрни юм. Хэрбээ таанад шэнги пара, наран шэнги пайхан дангинарта харуулаа паам, гэрни үнэһэн болошохол.

һара, наран шэнги һайханаа мэдэхые хусэпэн хаанай басагад хамсы шуурэн:

— Заалһаа харуула. Гэрэйш унэпэн болоо паань, абамнай шэнэ гэр шамда табюулжа угэхэ, — гэлдэбэ.

Туламай амһар тайлан сасуунь хаанай басагад урдилдэн байжа харабад. Тулам соо унэлэнлээ ондоо юушьегуй.

— Бидэнэр үиэхөөрөө һайхан дангинар байгаа, байнабди, — гэлдэһэн басагад хаан аба да а хандажа, Шадамар барлагта шэнэ гэр табюулжа үгүүлбэ гэхэ.

Гэргүй болоһон барлаг юугээ хэжэ байна ааб гэжэ Шалхагар баянай эрьежэ ерэхэдэ, Шадамар барлаг шэб шэнЪхэн сагаан гэртэ орошоод үрхөөрнь уулэ тулама утаан пуунаг-тажа байна ха. Ороходонь Шадамар барлаг бандаб дээрээ дабшалаад, бапал мяха эдижэ пуугаа пэн. Шалхагар баян гайхаһандаа амаа ангайгаад уудэндэ зогсошобо.

— Гэрым галдажа, намда һайн юумэ хээш даа. Үнэһынь суглуулжа, Хартагай хаанайда ошожо, хамуурһан бужуурлан малынь үнэһөөр угаажа эдэгээгээб. Үбшэн малынь үшөө олон. Энэ гэрээ галдаад бапа дахин ошохо болоо хаб. Тиигээ haa бури ехэ, бури гоё гэртэй болохо байнаб, — гээд миһэлзэбэ.

Шалхагар баян шамдан гаража, гэр тээшээ тургэхэн гуйл-гөө. Нэгэ гэрээ галдаад үнэһыень тулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошожо:

— Хаан баабай! Малтнай тахалтаа гэжэ дуулаад, аргалха,

тупалхаяа ерэбэ гээшэлби, — гэбэ ха. Хартагай хаан ехээр су-

халдажа:

— Толгойгүй той мог! Мал айм үбшэи тахалда дайралдахые

зүгнөо гүш. Энэ муу ёротодо хуули үзүүлэгты, — гээд сагдаа-нартаа зах'ирба.

Шалхагар баян арай шамай амитай голтой юумэ тэргээ ерэбэ. Хойто үдэрынь Шалхагар баян хоёр барлагаа дахуулаад, Шадамар барлагые барижа, гар, хүлынь хүлюулээд, тулам соо хүүлээд:

— Зай, иихэдээ гартам ороош, һабарһаам мултархаа бо-лёог… Шамайе галдахам, — гэнэ.

— Зүб даа, баян баабай, — гэжэ тулам сооһоо. дуугарба. — Бнш онготой хүн гээшэб. Гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаа-аиаад, арса жодоо тулнжэ галдаарай, — гээ.

Шадамар барлагые гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаашажа, туламтай барлагые үндэр шэнэһэндэ үлгөө һэн. Барлагууд-тэйгаа хамта арса жодоо бэдэржэ, холын тайгын гүн руу арилба.

Шуһан зээрдэ моритой, шунха мүнгэн эмээлтэй, үрөөһэн нюдэтэй хүн харгыгаар ябажа ябатараа, модондо үлгөөтэй туламтай юумэ харажархиба ха. "Ямар амитан туламаа эндэ * — үлгөө юм", — гэжэ дуугарба.

— Нюдөө аргалуулжа һуунаб. Дайнда ябатараа хоёр ню-дэгүй болоод, эндэ һууһаар гурба хонобоб. Нэгэ нюдэндэм хараа ороо. Үшөө гурбан хоног хэбтээ һаа, нүгөө нюдэм хара-лаг болохо, — гэжэ Шадамар барлаг дуугарба..

— Тингээ haa, ши гурбан хоног соо амара. Орондоо намайе оруула, — гэжэ үрөөһэн нюдэтэ гуйба.

— Аргам үгы. Үрөөһэн нюдөөр юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо һаа яахабшн, — гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюдөө аняад, нүгөөдөөрөө хараад хэлэбэ.

— Хүбүүн, хүбүүн! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаa haa дээрэ гэжэ һананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа үгэһүү. Намаяал эндээ һуулга, — гэбэ хаш. Арсажа байһан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-донһоо буулгуулжа, туламһаа гаргуулаад, хаанине хүлижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубсаһыень үмдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.

Арса, жодоо асаруулһан Шалхагар баян шэнэһэнэй узуур-та түүдэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан хүн гээшэлби", — гэжэ тулам соо хашхарба.

— Үхэ саашаа, шамда мэхэлүүлһэм хүрөө,—тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.

Одоош Шадамар барлагһаа үһөөгөө абааб. Энээнһээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэһэн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо һэн гэхэ.

Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа мүнгэн эмээлтэй, шуһа улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.

Гайхаһаар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубсаһа умдөвд, ташаалдажа һуугаа һэн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, уүдэндэиь байжа байжа:

— гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, — гэбэ.

— Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоогүй зеелэн гартай хүн бии гү гээ һэн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа үгөөб. һайн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, — гэбэ.

Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тургөвгөед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо һэн ха.

43. АРНАЙ

Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан дүгээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: "Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб", — гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:

— Хэмши? — гэнэ.

— Нэрэеэ марташхээльби, — гэнэ. — Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, — гэжэ.

— Арнайш, — гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.

— Нэр'эш хэм? — гэнэ хун.