Пiшу як жыву [Аповесць, апавяданнi, мiнiяцюры, эсэ]

Пакуль да рыдлёвак — патрэбна была кірка: зямля ўпарта-камяністая. Але мне было сорак шэсць, рукі яшчэ памяталі сякеру, цэп, касу. Дзяўблі мы здорава, на змену, нават i сябар мой далучаўся — хоць для ачысткі сумлення.

Баба Кацька то выходзіла з кухонных д^звярэй на веранду, то праходзіла па двары. I, нібыта яна да гэтай справы ў апазіцыі, пакручвала галавой: «Во задаў вам работу! Гасцям!..» I дабрадушна смяялася.

А наш эксплуататар, спачатку растлумачыўшы свой план, крыху пастаяў пад першае гупанне кіркі ды скрыгат рыдлёвак, а тады падаўся да сваіх індыкоў. Бо яны ўжо, заразы, некуды ціхенька зніклі. Неўзабаве ён паказаўся з імі з-за дрэў. Індыкоў было многа, асабліва сёлетняга маладняку. Але масціты пастух спраўляўся. Тым больш што замест якога дубца ў яго была тычка, а на канцы яе, прывязаны махрачом, двума ветразямі надзімаўся, калі дзед махаў тычкай, бабін адстаўны бюстгальтар.

I з гэтага баба Кацька таксама, ужо разам з намі, смяялася, падрыгваючы шчодрым змесцівам другіх «ветразяў» — пад квяцістым халатам.

Дзеду было за семдзесят, бабе на дзесяць менш, абое яны бачыліся нам паважана старымі.

Бо не толькі родзічы, але i мы з жонкай ведалі, што Іван Фёдаравіч салдат i мікалаеўскай, i грамадзянскай войнаў, член партыі з дзён рэвалюцыі i актывіст усё жыццё. Адзін з тых сумленных, сціплых, надзейных, на кім i трымаецца лад. У дзедавым выпадку — у сельскай гаспадарцы. То брыгадзірам ён быў, то старшынёй, то вось i шаноўны пенсіянер, якому пры індыках не сядзіцца, ходзіць, бо запрашаецца, на пасяджэнні калгаснага праўлення.

Паграбок мы, вядома, у першы дзень не закончылі. Баба Кацька з вячэраю не спазнілася, а паспаць нам з дарогі сказала даўжэй. Дзед задаволена пасміхнуўся: «Яна ў мяне парадак любіць!..» Назаўтра работы нам хапіла да абеду, пасля якога дзед Ванька прапанаваў мужчынам ехаць па віно. Не ў свой станічны сельмаг, a ў армянскі пасёлак, кіламетраў з пятнаццаць стэпам. I віно там, ён кажа, лепшае, а нам i праехацца добра, цікава.

А за вячэрнім сталом, пасля тостаў за паграбок, за гасцей, за гаспадароў i яшчэ за штосьці пачалася ў нас палітычная гутарка.

Пачаў яе шафёр. Пенсіянер, якога я трэцяе лета наймаў на няпоўную стаўку, бо выязджаць прыходзілася не вельмі часта. На пасадзе такой ён адчуваў сябе i вольна, зранку пытаючыся па тэлефоне-аўтамаце, едзем сёння куды ці не, i хітравата, з набочнымі выездамі, на чым я яго прылавіў, i з адчуваннем рабочай вышэйшасці над пісакай-гаспадаром, якога ён часамі i папраўляў («гаварыць нада: це-ло-ві-зер!»), а то ўсё больш пасмейваўся загадкава, не кажучы чаго. I сёння ён з паграбком не памагаў, ужо i ў маторы не корпаючыся, — проста пайшоў з двара наводшыбе ў станіцу («нічаво сібе дзяравенька»).

I вось ён за вячэрай пачаў раптам пра тое, што ўсе мы ведалі, але пра што пры ім маўчалі.

Найбольш пра тoe сябру і мне расказваў наш Багун. Будаўніцтва дома патрабавала раз'езду па гарадах, дзе што дастаць, дык быў ён i ў Новачаркаску. I там яму сябар з аднапалчан з дакладнасцю відавочца расказваў, летась яшчэ, што адбылося ў тым гістарычна-казацкім горадзе, таксама ў жніўні.

Едучы сюды, мы праз яго праязджалі, спыняліся, пілі халодны хлебны квас каля ларка на плошчы, дзівіліся на велічны сабор, i думалі, i гаварылі з сябрам, паміж сабою.

Маці мая казала калісьці: «Грашней таму, у каго прапала». Той многіх падазрае, a ўкраў нехта адзін. Але я быў папярэджаны вопытнымі людзьмі, што шафёры, якія возяць творчых работнікаў, умеюць слухаць. I такі яшчэ прырабатак. Казаў жа нядаўна з телеэкрана наш гавпркі Мікіта Сяргеевіч, што «органы теперь, как никогда, связаны с массами», а гэта ж на практыцы штосьці ды азначае...

I пасля мазанкі са зброяй на дыване, i на плошчы перад саборам, i зноў у дарозе, i тут — усе апошнія дні, як ні прыгожа, як ні нова было ўсё навокал, у душы маёй чорна, балюча сядзела адно.

Мірны натоўп на плошчы ў Новачаркаску. Супраць людзей — салдаты. Недаўменне рабочага люду: чаму так павысілі цэны на мяса? Ix шматлюдны прыход да гарадскога камітэта партыі, быццам дзевятага студзеня пятага года — па справядлівасць да бацюхны-цара, калі... Так жа даўно было яно, тое крывава-гістарычнае калі! А вось i летась, калі яны, людзі, не захацелі ні з чым разыходзіцца, салдатам дадзены быў загад — страляць. Аднак салдаты сёння ўжо не тыя. Загад ім выгукнуў лейтэнант. А яны — i не змаўляючыся — залпу не далі. Разгублены камандзір стрэліў сам. I трапіў у дзяўчынку. Бо людзі ж сем'ямі прыйшлі. Другім стрэлам юнак-афіцэр на брук перад строем палажыў самога сябе...

З Масквы прыляцеў адзін з найвышэйшых. Да натоўпу не выйшаў, нават i на балконе не паказаўся. Аднекуль, па радыё ix супакойваў. Пасля прыляцела i спецыяльнае войска. Безадказныя аўтаматчыкі, з разрыўнымі кулямі.

I яшчэ, i яшчэ гаварылася...

Аднак у цэнтры ўсяго для мяне — тая дзяўчынка, найпершая, тыя хлопцы са зброяй, якая маўчала, i той, таксама ж для некага хлопец, які свой пісталет, так нечакана азлачынены, за другім разам ускінуў да ўласнае скроні...

Шафера за сталом пачалі папраўляць. Бо ён i гаварыў ледзь не з радасцю першаадкрывальніка. Я маўчаў, потым таксама штосьці сказаў з нязгодай. Сябар мой, хоць ён i беспартыйны інжынер, па-газетнаму растлумачваў старому, падвяселенаму чарка мі вадзіцелю, што да чаго. Але не так упэўнена ды горача, як гаспадар. Дзед абураўся «гэтай правакацыяй», станічнымі балбатунамі, што «і пры немцах тут таксама»!.. Хоць сам ён быў у эвакуацыі. Шафёр, нарэшце, прымоўк. Але i свята наша сапсавалася...

...Мілы, шаноўны дзед Ванька! Няма ўжо даўно ні яго, ні бабы Кацькі. Няма палкоўніка Колі Мартынава. Год ужо, як няма i нашага Ціхана, які мяне пазнаёміў i зблізіў з гэтымі слаўнымі людзьмі. Днямі я перачытваў іхнія пісьмы, пераглядаў фотаздымкі, успамінаў... I практык, i летуценнік Коля памёр раптоўна, на калідоры грозненскай гасцініцы, дзе ён спыніўся ў падарожжы з маладою жонкай i сынком. Нёс чайнік вару ў іхні нумар ды проста ўпаў i ітамёр. А дом застаўся незаісончаны. Ціхан Дудніісаў пакутаваў два гады. Як быццам мала было пакутаў франтавых ды партызанскіх. Дзед Іван Фёдаравіч, таксама Дуднікаў, памёр раней за сваю Кацярыну Міхайлаўну. Калі ён зусім занямог, яна пісала нам з жонкай сама, са сваёй i вясёлай, i ўзварушлівай непісьменнасцю паведамляючы, што Ванька яе страціў памяць, нікога не пазнае, але «вас, Антоневіч, i Ціхана ўспамінае, чакае...».

Такое ўдзячна расчульвае.

Аднак найбольш мне помніцца той жнівеньскі вечар, калі мы выйшлі на двор, апынуліся з дзедам удвух пад высока i буйна зорачным небам, i ён палажыў мне на плячо сваю сеівелую, нахіленую галаву, заплакаў, заківаў уткнутым лобам i сказаў, як сыну:

— Ваня!.. На сорок пятом году нашей власти по деткам стрелять!.. Как это подло!..

Прайшло яшчэ дваццаць шэсць. Да апошняй зімы я i ўпотай, i ў гутарках з найбліжэйшымі недаўмяваў, як гэта так удалося ўвесь той Новпчаркаск утрымаць у таямніцы, такой глухой, што нават i па замежным радыё пра гэта не гаварылася. Праўда, я слухаў яго вельмі рэдка, наслепа ловячы праз трэск ды хрып заглушвання якую-небудзь гаворку на чатырох зразумелых мне мовах. Другія з маіх сяброў ці знаёмых слухалі, можа, i лепш, але таксама нічога не чулі.

A ў леташнім снежні, з ужо незаглушванай «заракі», я пачуў пра той Новачаркаск — між іншым... Ды вось жа як яно далека ў нас пайшло — тое, што сёння чытаецца, чуецца! На першым з'ездзе народных дэпутатаў новачаркаская ганебная трагедыя была названа ўсенародна, на ўвесь свет.

А з яшчэ большай даўніны ды герметычнасці выйшаў наверх i той наш першы (калі толькі першы!) Чарнобыль — паўднёва-ўральскі ядзерны, таксама «халатны» выбух у пяцьдзесят сёмым годзе, пра што нічога не было чутно...

Ва ўсякім разе я пра яго не чуў. Хоць i меў да гэтага сямейнае дачыненне. На трэцім годзе пасля таго выбуху памёр ад лейкеміі мой на семнаццаць год старэйшы брат, «протоиерей отец Игнатий», які служыў у тых мясцінах. За два гады да канца яго перавялі з паўднёвага Урала на паўночны, але хваробу ён павёз за сабой. Мы з братам Мішам спазніліся на яго пахаванне, аднак пабылі там дзён колькі, пагаварылі i з роднымі, i з ix сябрамі. I гаварылася тады, помніцца, не пра адзін той пякельны выбух, а проста пра выпрабаванні... Зноў жа не ўголас гаварылася ды не ўсімі.