Нiчые

Той дзень быў самы звычайны, летні, спякотны, і таксама, як і заўсёды, вяскоўцы рабілі сваю летнюю работу. Але проста ў паветры адчувалася напружанасць — бы ў чаканні вялікай, небывалай навальніцы пасля душнай спёкі. Раніцай другога дня Васкевіч адразу з ложка кінуўся да тэлевізара, уключыў. Слухаў — «к сожалению, пролилась кровь», «человеческие жертвы» — і адчуваў, як з кожным словам дыктара ў сэрца запаўзае не проста трывога, а страх, жах. Перад вачыма паўстала жудасная мясарубка, танкі крышаць, давяць гусеніцамі сотні, тысячы людзей на Краснай плошчы, у цэнтры Масквы... Успомнілася, як у арміі расказваў адзін хлопец пра свайго бацьку-танкіста, які «подавлял мятеж» у Венгрыі: «Ручкі дзіцячыя з гусеніц выкалупвалі!»

«Гэта грамадзянская вайна! — думаў Васкевіч. — Несумненна. І гэта народ Талстога, Дастаеўскага, Чэхава! Вечна нешта дзеляць, вечная крыважэрнасць — дзікія, дурныя маскалі, прасці Госпадзі!»

Антон пайшоў у Двароўку і ў бібліятэцы да самага вечара слухаў «Сокал».

Раніцай трэцяга дня маці вярнулася з магазіна радасная, узбуджаная:

— Закруцілі бучу ды толькі людзей пабілі, што б на іх!..

— А хто закруціў? — зацікаўлена спытаў Антон.

— Камунякі! — урачыста, смела, упэўнена адказала маці.

У Васкевіча вылезлі на лоб вочы. Ну, калі ўжо яго маці такое кажа... Цікава, каго ж яна цяпер лічыць вінаватым у яго выгнанні?

На працягу колькіх дзён пасля путча, праглядаючы газеты, слухаючы «Сокал», Васкевіч не змог утрымацца, каб зноў не дастаць свой сшытачак (а з кім яшчэ ён мог пагаварыць, як не з папераю?):

«Мае вяскоўцы любяць моцных, пераможцаў. Паўсюль адчуваецца злоба, пагарда да «камуністых», якія ўсё ў свой час заварылі, завалілі і вось, гэтым путчам, так бяздарна давялі ўсё да канца. «Поделом» вам, не прайгравайце! Пераможаных не любяць...

А зрэшты, мне то што? Хай яны там хоць перашалеюць усе.

Самае цікавае: учора, 24 жніўня, прыязджаю ў горад. Бібліятэка знутры замкнутая, на дзвярах цыдулка: «Мы на гражданской панихиде». Уся сярэдзіна ва мне затрымцела — што такое?! Хто памёр?! Госпадзі, толькі б не Валянціна Мікалаеўна!.. Сеў каля ганка на лавачцы, настроены прасядзець тут хоць да вечара, а дачакацца кагосьці і даведацца, што здарылася. Але тут мяне ўбачылі з бібліятэкі, пастукалі ў шыбіну. Адчыніла дзверы загадчыца чытальнай залі. Я ўстрывожана спытаў, што за паніхіда — як на духу, ні пра што не здагадваючыся.

— Как какая?! По трём, убитым путчистами парням, — так і сказала, з бібліятэкарскай правільнасцю будуючы сказ.

Дык вось вы, «человеческие жертвы», вось ты, «пролитая кровь»! Разумею ўсю кашчуннасць, але ўспомніўся свой жах тады, перад тэлевізарам — было ж абстаўлена так, быццам легла паў-Масквы... «Трое парней», асобы якіх, да таго ж, як пішуць газеты, «неустановлены»... Можна толькі здагадвацца, колькі «парней» яшчэ ляжа ў імя «дыктатуры дэмакратыі»!

Пайшоў следам за ёю ў дырэктарскі кабінет і застаў там усіх перад тэлевізарам. Толькі цяпер расшыфраваў цыдулку: «мы на панихиде» значыла «мы глядзім паніхіду па тэлевізары». Мне паказалі тэлеграму ў Менск у падтрымку кагосьці і з асуджэннем кагосьці, прапанавалі паставіць і свой подпіс. Я прачытаў і паклаў ліст назад на стол.

— Вы что же, Антон, за коммунистов?! — акругліла сінія вочкі Валянціна Мікалаеўна — і ўпершыню я ўбачыў, што яна — не простая, не гуллівая бесклапотная смяюха, як думаў раней.

Хацеў адказаць, я ні за кога, а супраць глупства і «всеобщего помешательства», — не адказаў, па-дурному хіхікнуў і падпісаў. Ніколі сабе гэтага не дарую.

«Ты за коммунистов»... Гэта сказаў мне чалавек, які гадоў дзесяць аддаваў сябе камсамольскай і партыйнай рабоце, учарашняя камуністка, у якой далоні яшчэ не паспелі астыць ад трубак гаркомаўскіх тэлефонаў! Мне, які на сваёй скуры сёе-тое адчуў, якога амаль год так ці інакш псіхалагічна травілі, тапталі, пакуль не выкінулі без усялякіх тлумачэнняў у самую сапраўдную ссылку, на невядомы тэрмін! Вось што брыдка.

Як усё ж хутка, уміг могуць мяняцца людзі. Толькі цяпер пачынаю разумець, чаму мне «случайности вечно грозят»... Праўды вельмі хачу. Жыву не для людзей, не для ўладаў, якія пастаянна змяняюцца, а дзеля Таго, Хто нібыта глядзіць зверху. І ад усіх такога ж дабіваюся. А ўсе — іншыя».

ХХVІ

Прайшоў месяц, ці некалькі месяцаў, ці год... А можа, ніколькі не прайшло, ні дня? Нічога не змянялася — ні ў Антона на душы, ні ў наваколлі.

Па календары даўно ўжо была восень, а сонца прыпякала як і ў пачатку, як і ў канцы лета, нібы забыўшыся, што ўсяму патрэбны змены.

Сям-там укруг вёскі ўсё яшчэ гарэлі лясы. На месцы былых Антонавых грыбовішчаў тырчэлі з чорнай зямлі гарэлыя сіратлівыя пікі-сухастоіны. Рэчка перасохла, і Антон, успомніўшы свой расказ Рамановічу, як ён некалі капаў уюноў, паспрабаваў тое ж зрабіць і цяпер, — але дзе там, якія ўюны, толькі выпацкаўся ў гразь ды парэзаў пальцы аб сухую траву паўз бераг.

Добра было пад вечар скруціць на пустым агародзе сагнуты да зямлі сланечнік, сесці пад хатаю, на сонейку, па-старэчы ні аб чым не думаць, закідваць у рот адну за адной буйныя семкі, паплёўваць шалупіннем, адломваць ад сланечніка пустыя кавалкі і цаляць імі ў нахабнага пеўня, што стаіць блізка і глядзіць пагардліва павярнуўшы бокам галаву. Можна пакласці колькі семак на гультая-сібірака, які, прыгрэўшыся, спіць побач; тады куры асцярожна склёўваюць іх з ката, а ён нават не варушыцца.

І толькі вечарамі, калі ад белага месяца, ад густа-зорнага неба спускаўся на вёску зябкі восеньскі холад, выпадала раса, якая нібы ўбірала, уцягвала ў сябе дзённы пах гарэлага; вечарамі, начамі моцна, шчымліва-радасна пахла грыбамі і астылай, роснай, восеньскай зямлёю.

Такімі вечарамі ў Антона, які выходзіў на шпацыр з канца ў канец пустой цёмнай вёскі, пачыналі мёрзнуць плечы нават пад цёплай курткай. Яму тады здавалася, што ён пастарэў. Ён успамінаў, як яшчэ школьнікамі гулялі такімі ж вось вечарамі, ціскалі дзяўчат на лаўцы, пакурвалі, кралі сланечнікі — і ўспамінаў абыякава, бы штосьці чужое, без зайздрасці, без жадання вярнуць тыя часы, неяк зноў у іх апынуцца. І толькі дзівіўся, як ім тады не было холадна?

У Пульсавай хаце яшчэ гарэла святло. Васкевіч падышоў да плоціка, угледзеўся. Фіранкі былі адкрытыя. Пульс сядзеў на ўслончыку каля грубкі, паклаўшы рукі на калені, і глядзеў перад сабою. Успомнілася, як нядаўна, п’янаваты, Пульс хваліўся яму, як сустракаў Новы год:

«Купіў бутылачку, сеў, ёпа-маць, сеў сам сабе, целявізар уключыў. Дачнікі далі каўбасы, вінегрэту далі ў баначцы... Хлеба ўкупіў... Целявізар пагляджу — раз, вып’ю румачку!»

Антон павярнуўся і пайшоў дамоў. Спаць, спаць...

І вось настаў дзень, якія не забываюцца.

Маці вырывала і складала ў кучкі буракі, Антон абразаў бацвінне і кашамі насіў іх у пограб. Было гадзіны чатыры дня. Вярнуўшыся чарговы раз з пустымі кашамі, Антон кінуў іх ля куч і пайшоў на вуліцу.

Так арыштант, які па сто разоў на дзень чуе на калідоры крокі наглядчыка і пазвоньванне ключоў, беспамылкова ўгадвае, што на гэты раз — крокі па яго, і ключы звоняць — для яго, каб адамкнуць імі праклятыя дзверы з «вочкам» і выпусціць яго на волю. Так матрос на нелюдзімым востраве, прачакаўшы год, ведае, што сёння, вось цяпер падплывае да берага жаданы карабель.

Васкевіч выйшаў на вуліцу і ўбачыў залітую сонцам Надзю-паштальёнку, якая набліжалаея да іхняй хаты. Сонца свяціла за ёю, сляпіла Васкевічу вочы, і ён, як ні прыкладаў да ілба далонь, не мог разгледзець, што ў яе ў руках. Яна параўнялася з ім і моўчкі, не вітаючыся, піхнула яму ў руку два канверты і газету-раёнку. Васкевіч прыкрыў павекі пальцамі, счакаў, пакуль вочы пасля сонца будуць бачыць нармальна, зірнуў і хуценька, крыва разадраў канверт з надрукаваным машынкаю адрасам. Выхапіў маленькі, бы тэлеграма, казённы бланк і ўпіўся ў яго вачыма. Потым глянуў услед Надзі-паштальёнцы, згорбленай, пастарэлай за гэтае лета, — глянуў, і яе чорная траурная хустка здалася яму пераможным сцягам...