Гарэла сьвечка (на белорусском языке)

Уладзiмiр Арлоў

Гарэла сьвечка

Калi пачую знакамiтае пастэрнакаўскае "Свеча горела на столе, свеча горела..." (а яшчэ - калi парэжуся лязом), мяне нязьменна агортвае той самы ўспамiн. У iм за вокнамi таксама з прысьвiстам круцiць завiруха, i гарыць на стале сьвечка, i на яе дзьме з кута скавыш, але на гэтым падабенства сканчаецца: ня падаюць на падлогу жаночыя чаравiчкi, ня капаюць на скiнутую сукенку гарачыя кроплi воску, агонь спакусы не ўздымае, як анёл, сваiх крыжападобных крылаў, i двое каханкаў не зьнiкаюць у сьнегавой iмгле экзыстэнцыйнага часу.

У тым успамiне на мяне не мiргаючы глядзяць вочы аднаклясьнiкаў, каля сьвечкi ляжыць аркушык паперы, зь якога я зараз павiнен прачытаць тэкст прысягi, а клясная кiраўнiчка працягвае мне лязо: спачатку яго трэба прадэзiнфiкаваць у язычку полымя, потым чыркнуць сабе па пальцы й расьпiсацца крывёю. Насьмешлiвыя позiркi аднаклясьнiкаў i спалохныя - аднаклясьнiцаў робяцца нясьцерпнымi. "Не!" - крычу я i, дзьмухнуўшы на сьвечку, выбягаю ў школьны калiдор.

Так зрываецца маё ўрачыстае ўступленьне ў атрад чырвоных сьледапытаў.

Час дзеяньня - 1968 год. Месца - наваполацкая школа, куды я прыйшоў, пераехаўшы з Полацку, дзе ў такiя гульнi мы не гулялi.

Вядома, мiкробы пацыфiзму ў нашыя правiнцыйныя палестыны тады яшчэ не заляталi. Колькi сябе тагачаснага памятаю, мы, як i некалькi пакаленьняў нашых папярэднiкаў, да самазабыцьця захоплена гулялi ў "вайнушку".

Калi я пайшоў у першую клясу, трохi старэйшыя хлопчыкi судзiлi i, паводле прысуду, павесiлi пад мостам над Палатой свайго аднагодка, прызначанага "Гiтлерам". Кажуць, такiя выпадкi, асаблiва ў першыя паваенныя гады, здаралiся ня толькi ў Полацку.

Ролю эсэсаўца з сваёй ахвоты ў нас звычайна выконваў Коля Кiрпiчонак. Ён спрытна пырскаў праз шчарбiну асцой i цадзiў "юдэн, камунiстэн, камiсарэн. Буд'ем немношко стрэляйт" з такой натуральнасьцю, што маленькiя сэрцы безнадзейна абрывалiся ў сьцюдзёную бездань. (Мой сябра Вова Цымэрман, хоць i быў з усiх нас самы дужы, у такiя гульнi - вiдаць, дзякуючы геннай памяцi нiколi не гуляў, затое ў пятай клясе, падпiльнаваўшы "эсэсаўца" Колю ў вечаровым завулку, моўчкi i з асалодаю зьбiў таго на горкi яблык.)

Сьпярша з гэтай вайной-вайнушкаю ўсё было проста й ясна. "Нашы" непазьбежна перамагалi "немцаў". "Нашы" былi спрэс героямi, а "iхныя" мярзотнiкамi. Гэта была такая ж аксыёма, як i тое, што малочнае марозiва ў летамцы каля рынку каштавала 9 капеек.

У якi час у дзiцячай душы зашкрэблася жамярыца сумневу - узгадаць, бадай, немагчыма.

Мiнецца шмат гадоў, пакуль хлопчык, што на допыце пляваў Колю Кiрпiчонку ў твар i нiкога не "выдаваў" (а Коля, выцiраючы рукавом плявок, балюча бiў "партызана" ў бок нагою ў "эсэсаўскiм" кiтайскiм кедзе), зразумее, што вайна гэта гераiзм i брудная палiтычная гульня, адвага й баязьлiвасьць, разьлiк i безразважнасьць i шмат чаго iншага, прычым разьмеркаванага зусiм ня ў строгай адпаведнасьцi з тым, чыя вайна - справядлiвая, а чыя - не. I яшчэ больш гадоў пройдзе, пакуль той хлопчык сустрэне ў Васiля Гросмана размову начальнiка нямецкага канцлягеру зь ягоным вязьнем, адданым бальшавiком, якi бачыў Ленiна, i ўкормлены фашыст-iнтэлектуал, выпусьцiўшы элегантны струменьчык духмянага цыгарэтнага дыму, скажа свайму зьнясiленаму голадам вiзавi прыкладна наступнае: вайна памiж гiтлераўскай Нямеччынай i сталiнскай Расеяй ёсьць трагiчнаю недарэчнасьцю, i суцешыцца ў гэтай сытуацыi можна толькi адным - хто б нi ўзяў верх, нашая справа пераможа. А пасьля той хлопчык сустрэнецца зь людзьмi, якiя хацелi ваяваць за Беларусь, не залежную нi ад Масквы, нi ад Бэрлiну, i ўрэшце апынулiся ў магiлах пад Монтэ-Касiно i ў сталiнскай вечнай мерзлаце або на берагох Антарыё й на Манхэтэне. А пасьля ён сустрэне абчаплянага ордэнамi й мэдалямi "вэтэрана Вялiкай Айчыннай", пра якога будзе дакладна вядома, што гэты чалавек каваў перамогу, усю вайну расстрэльваючы "врагов народа" пад Новасiбiрскам.

У той час Коля Кiрпiчонак ужо даўно будзе служыць у КГБ, а Вова Цымэрман на ўсякi выпадак зьедзе ў Iзраiль i, напэўна, не даведаецца, што Хатынь спалiлi ўкраiнцы, асьвейскiх гэбраяў i беларусаў стралялi й палiлi ў хатах латышы, а на Глыбоччыне й Лепельшчыне лютавалi, пакуль не перакiнулiся замольваць грахi да партызанаў, "русские воины" з аддзелаў Радыёнава.

Шмат чаго будзе потым, але пакуль - пра згаданую жамярыцу дзiцячага сумневу.

Можа, яна завалтузiлася ў той далёкi Дзень Перамогi, калi я ўпершыню ўбачыў бацьку на моцным падпiтку. Спачатку ён зьняў з свайго пракурорскага кiцелю ордэн Чырвонае Зоркi й дзясятак мэдалёў, а тады ўзяўся нам зь сястрычкаю апавядаць нешта падазрона негераiчнае, што зачапiлася ў маёй памяцi абрыўкамi павучынак з задаўненага бабiнага лета: пра панiчнае адступленьне "нашых" па стэпе да ракi Дон, пра вiнныя скляпы вугорскага графа, дзе ў вiне з расстраляных бочак патанулi колькi дзясяткаў п'яных салдацiкаў i пра нейкага свайго сябра, якога за нейкую Дусю застрэлiў чалавек зь дзiўным прозьвiшчам Сьмершавец... Блытаныя ўспамiны скончылiся тым, што бацька заплакаў i, мабыць, помсьцячы таму Сьмершаўцу, прабiў сваiм пяцiфунтовым кулаком сьценку нашае фанэрнае шафы. Я плакаў ад страху. Малая сястрычка румзала, бо хацела паглядзець салют. Мама таксама плакала, цэлы вечар выцягваючы з разьбiтай бацькавай рукi стрэмкi. Такiм, у сьлязах, i запомнiлася тое сьвята.

А можа, дзiцячая яснасьць успрыманьня мiнулае вайны ўпершыню ўскаламуцiлася, калi на iншы Дзень Перамогi бацькаў брат дзядзька Санька зацягнуў песьню, дзе былi загадкавыя ды зь вiдавочным прысмакам неасэнсаванае брыдкасьцi словы пра савецкага камандзiра, якi спачатку камандаваў ротамi, а потым

В Ленинград пробирался болотами,

Целку ломая вдовы.

А мо вiнаватыя былi асьцярожныя мамiны прыгады пра фольксдойча Паўля зь нямецкага гарнiзону iхнае прыдняпроўскае вёскi, пра Паўля, якi паведамляў вяскоўцам, калi будуць хапаць моладзь на работу ў Нямеччыну або забiраць каровы, якi меў пасьведчаньне нямецкае антыфашыстоўскае арганiзацыi, яўна падабаўся маёй маме i танцаваў зь ёю на вячорках, якi перадаваў патрэбныя партызанам зьвесткi i ў вынiку быў зь нечага загаду застрэлены крыху зьбянтэжанымi хлопцамi зь лесу проста за хатаю, куды прынес iм чарговую паперку зь нейкiмi лiчбамi й малюнкам?