Ёна, або Мастак за працай (на белорусском языке)

Ёна займаў спальню i працаваў там на маленькiм пятачку памiж ложкам i акном. Ранiцай яму даводзiлася трошкi пачакаць, пакуль следам за дзiцячым прыбяруць i гэты пакой. Затое пасля ўжо нiхто яго не турбаваў; хiба што заходзiлi ўзяць што-небудзь з бялiзны, але што зробiш - адзiная ў хаце шафа стаяла тут. Праўда, i госцi, хай цяпер i не такiя шматлiкiя, хутка прызвычаiлiся да новага становiшча. Насуперак спадзяванням Луiзы, яны без асаблiвых ваганняў узлягалiся на сямейным ложку, каб выгодней гаманiць з Ёнам. Часам даць тату буськi забягалi i дзецi. "Дай зiрнуць на малюнак". Ёна паказваў малюнак, над якiм працаваў, пяшчотна цалаваў малых i, адсылаючы iх, адчуваў, як непадзельна i поўна пануюць яны ў яго сэрцы. Каб iх не стала, вакол яго засталiся б толькi самота i пустата. Ёна любiў iх, любiў гэтак жа моцна, як i свой жывапiс, бо ва ўсiм свеце толькi ў iх было столькi ж жыцця.

Аднак Ёна працаваў менш, хоць i сам не мог уцямiць - чаму. Ён па-ранейшаму быў старанны, але цяпер беручы ў рукi пэндзаль, адчуваў нейкi цяжар, нават калi заставаўся адзiн. У такiя хвiлiны ён стаяў ля акна i пазiраў на неба. Ён i раней быў няўважлiвы, заўжды паглыблены ў свае думкi, цяпер ён стаў летуценны. Замест таго каб маляваць, ён думаў пра жывапiс, пра сваё прызначэнне. "Я люблю маляваць", - яшчэ казаў ён сабе, а пэндзаль звiсаў у яго руцэ ўздоўж цела, i ён прыслухоўваўся да гукаў далёкага радыё.

У гэты час яго рэпутацыя пачала падаць. Водгукi на яго працу, што з'яўлялiся ў друку, усё часцей рабiлiся стрыманымi цi нават благiмi, а некаторыя былi такiя злыя, што ў Ёны сцiскалася сэрца. Але ён казаў сабе, што i з гэтых нападак можна атрымаць карысць - яны прымусяць яго працаваць лепей. Тыя, хто яшчэ завiтваў да Ёны, абыходзiлiся з iм ужо без былой павагi, як са старым сябрам, з якiм няма чаго цырымонiцца. Калi Ёна хацеў вярнуцца да карцiны, яму казалi: "Ды ну! Паспееш яшчэ!" I Ёна адчуваў, што гэтыя няўдальцы пачынаюць ужо лiчыць яго за свайго сабрата па няшчасцi. Але з другога боку, у новых адносiнах было нешта прыемнае. Рато пацiскаў плячыма: "Ты проста дурань. Яны зусiм не любяць цябе". - "Цяпер трошкi любяць, - адказваў Ёна. - А трошкi любовi - гэта ўжо вельмi многа. Цi ёсць рознiца, чым ты яе заслужыў!" I ён па-ранейшаму гаманiў з гасцьмi, адказваў на лiсты i сяк-так, калi мог, маляваў. Зрэдку ён браўся за пэндзаль па-сапраўднаму, гэта здаралася асаблiва ў нядзелю, калi дзецi з Луiзай i Розай iшлi пасля абеду на шпацыр. I ён радаваўся, калi пад вечар праца над карцiнай трошкi пасоўвалася наперад. У тыя днi ён маляваў неба.

Аднойчы гандляр паведамiў Ёну, што попыт на яго палотны значна панiзiўся, i таму, на жаль, ён вымушаны паменшыць заробак; Ёна згадзiўся, але Луiзу гэта занепакоiла. Быў верасень, дзецям да новага навучальнага года трэба было купляць адзенне. I Луiза са звычайнаю мужнасцю ўзялася за гэта сама. Праўда, надоўга сiлы ў яе не хапiла. Роза магла нешта зацыраваць, ушыць гузiк, але шыць яна не ўмела. Затое стрыечная сястра ў яе мужа была швачка; яна i падрадзiлася дапамагчы Луiзе. Час ад часу яна прыходзiла ў пакой, дзе працаваў Ёна, i сядала на крэсле ў самым куце. Зрэшты, гэта негаваркая асоба паводзiла сябе заўсёды вельмi спакойна. Настолькi спакойна, што Луiза параiла Ёну намаляваць "Краўчыху". "Добрая думка", - сказаў Ёна. Ён паспрабаваў, сапсаваў два палатны i зноў узяўся за сваё неба. На другi дзень, замест таго каб маляваць, ён доўга хадзiў па кватэры i разважаў. Раптам прыбег распалены вучань, сунуў яму нейкi доўгi артыкул, якi б у iншым выпадку Ёна нават не прачытаў. У артыкуле пiсалася, што яго жывапiс адначасова прэтэнцыёзны i старамодны. Тут якраз пазванiў гандляр i зноў выказаў занепакоенасць знiжэннем попыту на палотны. Але Ёна па-ранейшаму летуценiў i разважаў. Вучню ён сказаў, што ў артыкуле ёсць доля праўды, але наперадзе ў яго яшчэ шмат часу, i ён ускладае на яго пэўныя надзеi. А гандляру адказаў, што разумее яго заклапочанасць, але не падзяляе яе. У яго ёсць задума стварыць нешта вялiкае i сапраўды новае; так што ўсё зноў пойдзе добра. Гаворачы гэта, Ёна адчуў, што кажа праўду, што зорка зноў спрыяе яму. Досыць толькi наладзiць усё як след.

Назаўтра ён паспрабаваў працаваць у калiдоры, паслязаўтра - у душы, пад электрычным святлом, яшчэ праз дзень - на кухнi. Але ўпершыню яму пачалi замiнаць людзi, якiх ён сустракаў паўсюль; яму замiналi ўсе - i тыя, каго ён амаль не ведаў, i тыя, хто быў яму блiзкi i каго ён любiў. На пэўны час ён спынiў працу i задумаўся. Каб дазваляла надвор'е, ён мог бы намаляваць што-небудзь на натуры. Але, на жаль, наблiжалася зiма, i цяпер маляваць краявiды было немагчыма, трэба было чакаць вясны. Ён усё ж паспрабаваў, але хутка адмовiўся: холад прабiраў наскрозь. Некалькi дзён ён правёў побач з палотнамi, але часцей проста сядзеў каля iх цi стаяў ля акна; ён ужо нiчога не маляваў. Тады ён зранку пачаў хадзiць у горад. Ён ставiў сабе мэту - накiдаць нейкую дэталь, дрэва, скасабочаную хату, профiль выпадковага прахожага. Але пад канец дня ў яго так нiчога i не было. Наадварот, кожная сама малая спакуса - газета, спатканне са знаёмым, вiтрына цi цеплыня ў кавярнi - усё затрымлiвала яго. Кожны вечар ён знаходзiў апраўданне свайму нячыстаму сумленню, якое мучыла яго ўвесь час. Ён будзе маляваць, вядома, будзе, i нават лепш, як раней, вось толькi мiне гэты час уяўнай, вонкавай спустошанасцi. Цяпер ён працуе ўсярэдзiне, у думках, вось i ўсё, а потым - потым яго шчаслiвая зорка ўзыдзе зноў i зазiхацiць новым i чыстым бляскам. Тым часам ён ужо амаль не пакiдаў кавярань. Ён заўважыў, што алкаголь выклiкае ў яго такi самы душэўны ўздым, якi ён адчуваў у днi сваёй плённай працы, у тыя днi, калi ён думаў над сваiмi карцiнамi з вялiкаю цеплынёй i замiлаваннем, параўнальным адно з яго любоўю да дзяцей. Пасля другой чаркi каньяку да яго вярталася гэта пранiклiвае хваляванне, i ён адчуваў сябе адначасова гаспадаром сусвету i яго слугой. На жаль, ён цешыўся гэтым пачуццём, склаўшы рукi, яно праходзiла марна, не ўвасабляючыся ў мастацкi твор. Але менавiта яно больш за ўсё наблiжалася да творчай радасцi, якая складала ўвесь сэнс яго жыцця, i цяпер ён доўгiмi гадзiнамi сядзеў у пракураных дымам i шумных закутках i аддаваўся марам.

Але ён цураўся тых кварталаў i кавярань, дзе можна было напаткаць мастакоў. Калi ж ён сустракаў знаёмага, якi пачынаў з iм гутарыць пра яго жывапiс, яго брала панiка. Яму хацелася ўцячы, знаёмы заўважаў гэта, i тады Ёна ўцякаў. Ён ведаў, што за спiнаю ў яго кажуць: "Ён лiчыць сябе за Рэмбрандта", i гэта яшчэ больш прыгнятала яго. Так цi iнакш, на яго твары ўжо не было ўсмешкi, i яго былыя сябры зрабiлi з гэтага дзiўную, але непазбежную выснову: "Калi ён не ўсмiхаецца, значыць, ён задаволены сабой". Ведаючы гэта, Ёна ўсё больш адасабляўся, пачаў скрытнiчаць. Калi ён уваходзiў у кавярню, яму досыць было адчуць, што нехта з прысутных яго пазнаў, як усярэдзiне ў яго ўсё халадзела. Нейкую секунду ён стаяў у поўнай бяссiльнасцi, ахоплены нейкiм незразумелым сумам, i намагаўся не выдаць свайго замяшання. Але раптам у iм абуджалася неадольная патрэба ў сяброўскай падтрымцы. Ён прыгадваў добрыя вочы Рато, рэзка паварочваўся i знiкаў. Неяк, у адзiн такi момант, ён пачуў, як нехта сказаў у яго за спiнай: "Ты бачыў? Ну i пыса!"