Каля нябожчыка (на белорусском языке)

Гi дэ Мапасан

Каля нябожчыка

Пераклад: Сяргей Шупа

Ён памiраў паволi, як памiраюць хворыя на сухоты. Кожнага дня каля другой гадзiны ён садзiўся пад вокнамi гатэля на бульварную лаўку i глядзеў на спакойнае мора. Нейкi час ён сядзеў нерухома, грэючыся на сонцы, i маркотна ўглядваўся ў хвалi Мiжземнага мора. Часам ён пераводзiў позiрк на высокiя горы, што абступалi Мантон, вяршынi якiх патаналi ў смузе. Пасля ён вельмi павольна клаў адну нагу на другую - ногi былi худыя, адны косцi, абцягнутыя тканiнай, - i разгортваў кнiгу, заўсёды тую самую.

Ён сядзеў нерухома i чытаў, чытаў вачыма i думкамi - здавалася, што ён чытаў усiм сваiм нядужым целам, а душа яго патанала, гублялася, знiкала ў гэтай кнiзе, аж пакуль пасвяжэлае паветра не выцiскала з яго грудзей кашаль. Тады ён уставаў i адыходзiў.

Гэта быў высокi немец з белай барадой. Ён абедаў i вячэраў у сваiм пакоi i нi з кiм не размаўляў.

Нейкая няясная цiкаўнасць цягнула мяне да яго. Аднойчы я сеў побач з iм, таксама дзеля прылiку ўзяўшы з сабой кнiгу - томiк вершаў Мюсэ.

Я пачаў чытаць паэму "Раля".

Мой сусед раптам спытаўся ў мяне на добрай французскай мове:

- Цi ведаеце вы нямецкую мову?

- Нi слова.

- Шкада. Бо калi ўжо лёс звёў нас разам, я б паказаў вам каштоўную рэч: вось гэтую кнiгу.

- Што ж гэта за кнiга?

- Гэта кнiга майго настаўнiка Шапэнгаўэра з яго заўвагамi. Як бачыце, усе палi паспiсваны яго почыркам.

Я з павагай узяў кнiгу i стаў глядзець на гэтыя незразумелыя мне словы, за якiмi хавалiся несмяротныя думкi вялiкага вучонага, што здолеў так разладзiць i зблытаць людскiя мары i спадзяваннi, як нiхто да яго.

I неяк раптоўна згадалiся радкi Мюсэ:

Цi спiш ты задаволены, Вальтэр,

I цi твая гiдлiвая ўсмешка

Яшчэ лунае над тваёй магiлай?

I я мiмаволi параўнаў дзiцячы, манаскi сарказм Вальтэра з непераможнай iронiяй нямецкага фiлосафа, уплыў якога на думкi людзей i дагэтуль застаецца вельмi глыбокi.

Хай нехта пратэстуе або злуецца, хай абураецца або захапляецца, але Шапэнгаўэр адзначыў чалавецтва пячаткай сваёй пагарды i расчаравання.

Дасведчаны жуiр, ён спляжыў надзеi, спадзяваннi, паэзiю i iншыя хiмеры, знiшчыў iмкненнi, разбiў давер мiж людзьмi, забiў каханне, зрынуў культ-iдэал жанчыны, загубiў iлюзii сэрца, выканаў найвялiкшую ў гiсторыi скептычна-разбуральную працу. Ён насмяяўся з усяго, спустошыў усё. I нават сёння ўсе тыя, хто яго ненавiдзiць, напэўна ўсё ж маюць у галаве драбочкi яго думак.

- Дык вы асабiста ведалi Шапэнгаўэра? - запытаўся я ў немца.

Ён сумна ўсмiхнуўся:

- Аж да самай смерцi, пане.

I ён пачаў апавядаць пра яго. Ён расказаў пра тое амаль звышнатуральнае ўражанне, якое гэты дзiўны чалавек рабiў на ўсiх, хто з iм сутыкаўся.

Ён расказаў мне пра сустрэчу гэтага старога разбуральнiка з адным французскiм палiтыкам, тэарэтыкам-рэспублiканцам, якi, захацеўшы пабачыць Шапэнгаўэра, знайшоў яго ў пiвярнi ў атачэннi вучняў. Француз убачыў перад сабой худога з'едлiвага старога з маршчынiстым тварам. Ён смяяўся незабыўным смехам, адным сваiм словам iрваў i разрываў на шматкi думкi i перакананнi, як сабака, што падчас гульнi зубамi раздзiрае кавалкi тканiны. I ён паўтарыў мне словы, што выкрыкнуў гэты француз, калi напалоханы i ледзь не звар'яцелы выбег ад Шапэнгаўэра:

- Здаецца, я прабыў гадзiну побач з самiм д'яблам!

Стары дадаў:

- У яго i сапраўды была жахлiвая ўсмешка, ад якое нам рабiлася страшна, нават пасля яго смерцi. Калi вам цiкава, я раскажу пра выпадак, амаль нiкому не вядомы.

I ён пачаў стомленым голасам сваё апавяданне, што час ад часу перарывалася прыступамi кашлю:

- Калi Шапэнгаўэр памёр, мы дамовiлiся, што будзем па чарзе сядзець пры нябожчыку па двое аж да ранiцы.

Ён ляжаў у вялiкiм, проста ўбраным цьмяным пакоi. На начным столiку гарэлi дзве свечкi.

Апоўначы настала наша чарга. Двое сяброў, якiх мы заступiлi, выйшлi, i мы з калегам увайшлi i селi каля ложка.

Твар у нябожчыка зусiм не змянiўся. Ён смяяўся. У кутках вуснаў былi вiдаць так добра знаёмыя нам зморшчынкi, i нам здавалася, што зараз ён расплюшчыць вочы, зрушыцца з месца, пачне гаварыць. Яго розум, яго думкi абвiналi нас, мы, як нiколi раней, адчувалi сябе ў атмасферы яго генiя, мы былi захопленыя, запалоненыя iм. Здавалася, яго панаванне над намi было яшчэ паўнейшае цяпер, калi ён быў мёртвы. Яго незвычайны розум меў нейкую таямнiчую сiлу.

Цела такiх людзей памiрае, але самi яны застаюцца жыць. I я клянуся вам, што ў ноч, якая настае пасля спынення iх сэрца, яны сапраўды страшныя.

Мы цiха размаўлялi пра яго, згадвалi словы, выразы, тыя арыгiнальныя выслоўi, падобныя да промняў святла, кiнутых у змрок непазнавальнага Жыцця.

- Мне здаецца, што зараз ён пачне гаварыць, - сказаў сябар.

I з трывогай, амаль са страхам мы сталi ўзiрацца ў гэты нерухомы твар, якi не пераставаў смяяцца.

Нам зрабiлася няёмка, мы адчулi нейкую прыгнечанасць, знямогу. Я прамармытаў:

- Не ведаю, што са мною, але мне кепска.

I тады мы пачулi, што ад мёртвага iшоў смурод.

Калега прапанаваў мне пайсцi ў суседнi пакой i пакiнуць дзверы прачыненыя. Я згадзiўся.

Я ўзяў з начнога столiка адну свечку, i мы селi ў дальнiм канцы другога пакоя, так, каб быў вiдаць нябожчык у яркiм святле другой свечкi.

Але ён усё роўна турбаваў нашыя думкi. Здавалася, што яго нематэрыяльная iстота, вольная, усемагутная i ўладарная, аддзялiлася ад цела i блукае вакол нас. Часам да нас даходзiў цяжкi, агiдны пах цела, што распадаецца.

Раптам халадок страху працяў нас да касцей: з пакоя, дзе ляжаў нябожчык, пачуўся нейкi цiхi гук. Мы адразу паглядзелi на яго i ўбачылi... праўда, пане, мы абодва выразна ўбачылi, як нешта белае скокнула на ложак, упала на дыван i знiкла пад фатэлем.

Не паспеўшы нават пра нешта падумаць, мы ўскочылi з месца, ашалелыя ад дурнога страху, гатовыя ўцячы. Пасля мы паглядзелi адзiн на аднаго. Мы былi страшэнна бледныя. Сэрцы так бiлiся, што было вiдаць праз вопратку. Я спытаўся першы:

- Ты бачыў?..

- Бачыў.

- Можа, ён не памёр?

- Але ж ён ужо пачаў гнiць.

- Што ж рабiць?

Мой сябар вымавiў, вагаючыся:

- Трэба пайсцi паглядзець.

Я ўзяў свечку i ўвайшоў першы, абшукваючы позiркам увесь пакой, усе цёмныя куткi. Нiчога больш не варушылася. Я падышоў да ложка i аслупянеў ад здзiўлення i жаху: Шапэнгаўэр ужо не смяяўся! Твар быў скручаны жудаснай грымасай, зубы сцiснулiся, шчокi глыбока правалiлiся. Я прашаптаў: