Выбраныя творы

Ён ішоў гадзіны са дзве ціха і бесперастанку. Ён пакідаў за сабою ўсё, што калісьці поўніла яго жыццё. Вось ён мінуў доўгую граду хмызу, перайшоў упоперак шашу і як бы ўпаў у вільгаць логу, а адтуль ішоў проста. Свяцілі зоры, і стаяла цішыня. Сэрца яго калацілася, але разам з тым цвёрдасць намераў уціхамірвала яго хаду. Усе гэтыя кіламетраў сем ён прайшоў паволі: ён ведаў, што доўга яму трэба будзе выбіраць месца і зручны момант. Вось ён і два ляскі мінуў, і балота, і азярцо абышоў, і хутарская паляна мільгацела светлякамі. Унь там! Трыма крокамі ён перайшоў схілісты адкос, лёг на зямлю і прыгледзеўся. Нерухомая постаць нямецкага салдата відна была ў змроку. Цягнучы за сабою лом, ён адпоўз на ранейшае месца і выйшаў на адкос праз чвэртку кіламетра. Позірк направа і налева - нікога нідзе. Божа, памажы! Сэрца распірала яму грудзі. Ён падклаў лом пад рэйку і павярнуў угару. Божа, якая цяжкая рэйка! Утапіць бы яе ў лужу. Ён яе спусціў з адкосу і некалькі разоў калупнуў пад яе ломам. Балота! І рэйка пайшла ў прорву. Зараз можа быць усё, чаго так прагне яго змучаная душа. Ён адышоўся можа за паўкіламетра, і лёг на зямлю, вухам на траву, і чакаў. Вось яно, грыміць зводдалеку, звоніць, дыхае. Божа, як марудна, канца няма, але раптам гром, грукат, стукат, бразгат, і ўстанавілася цішыня. Шчасце! Палавіна страчанага жыцця вярнулася да чалавека. Каб так кожную ноч! Але ж лома няма. З рэйкай ён уплыў у балота. У мястэчку, у зяця, у каваля, два ламы былі, ляжалі ў прыбудоўцы к сенцам. А што каб ціхом пайсці і ўзяць да наступнай ночы? Як бы там ні было - трэба хутчэй даваць адгэтуль ходу. Сонца ўжо застала яго каля Галаскоў. Па той бок рэчкі мястэчка відно было яму выразна. Ён падумаў: напэўна, і мястэчка абязлюдзела. Чаму там так ціха і ніякага руху? Нацянькі ён рушыў проста да кавалёвага дома. І як толькі апынуўся ля шула кавалёвай брамы, убачыў: ён вельмі неасцярожны - проста перад ім усю вуліцу акідае позіркам немец. Ён кіўком пальца паклікаў да сябе Пархвена. І калі той ступіў тры крокі, гітлеравец крыкнуў і паказаў яму пальцам, куды ісці. Пархвен ціха рушыў да вялікага натоўпу, які нерухома і маўкліва займаў усю вуліцу. Пархвен бачыў, як стаяць местачкоўцы. Чаго яны так пасталі тут? Унь стаіць муляр Костусь, а унь Юрась-мельнік, Раман-шавец. Унь настаўнік, у якога яшчэ вучылася Марыля. (Божа мой, дзе яна!) Унь стаіць Тамаш Васілюк, той самы, што ў юнацкіх гадах вельмі сябраваў з ім, Пархвенам. Унь Васіль Сцяпуцкі, які разам з Пархвенам калісьці хадзіў у заработкі. Унь Янук Кастэцкі, дачка якога Ганнуся дружыла з Марыляй. Усе стаяць. І Раман Шабуня, і Змітрок Ярмаліцкі, і Канстанцін Шкуцька, і Мікалай Цвіркевіч... Пархвен стаў, не дайшоўшы да натоўпу. Тут нямецкі крык загадаў яму ўвайсці ў натоўп. І толькі ў гэтую апошнюю хвіліну Пархвен заўважыў, што аўтаматчыкі трымалі наведзены на натоўп цэлы рад аўтаматаў. І ў гэты момант як бы нейк загаўкаў прарэзлівы і крыклівы гітлеравец:

- Чацвёрты раз заяўляю: калі зараз жа не будзе сказана, хто забіў афіцэра сельскай гаспадаркі Пфайфеля, аўтаматчыкі расстраляюць адным залпам усіх да аднаго!

Тут Пархвен убачыў, як наводшыбе ад усіх чамусьці стаіць Марцін Лагута. Натоўп не зварухнуўся. І зноў нямецкі галасіна:

- Апошні раз заяўляю: калі і цяпер не скажаце, - спачатку страляю яго (гітлеравец паказаў на Марціна Лагуту). А тады - усім капут!

Натоўп маўчаў. Фашыст махнуў рукой, бухнуў стрэл, і Марцін Лагута ўпаў мёртвы. Пархвен уздрыгануўся.

- Апошні раз заяўляю! - зноў крычыць гітлеравец.

Божа! Літасцівы! Яны ўсіх зараз заб'юць. І Рамана, і Кастэцкага, і Костусь ляжа, і ўсе яны - мілыя, любыя сябры, браты, таварышы. Як жа ратаваць іх? Вось дзе пакута!

- І калі не скажаце, хто забіў... - ірве вушы нямецкі голас... Хвіліна маўчання і...

- Гэта я забіў! - пачуўся раптам Пархвенаў голас.

Тут рух адбыўся сярод немцаў.

- Ну, ідзі!

Рад - няволя, а ісці трэба. Пархвен выйшаў з натоўпу, і два немцы сталі паабапал яго. Каманда аўтаматчыкам, і яны пайшлі ў вуліцу. Натоўп загуў і заварушыўся. Пархвен бачыў перад сабою лес і над ім сонца. Ужо яно не ляжыць больш на дубе. Ужо і Марылі няма, і яе сынка няма, і каваля - хто ведае, што з ім! І Галаскі пустыя, і пацукі там з паліц хвасты пазвешвалі... І тут Пархвен крыкнуў, ідучы:

- Чаго ж вы стаіце, местачкоўцы? Ратуйце свае галовы!

- Чуем! - пачуў Пархвен голас ужо дзесьці з агародаў. Ён скоса азірнуўся і бачыў, як людзі па адным мільгацелі ўжо за мястэчкам. Натоўпу даўно ўжо не было на вуліцы. («А я крычу!») Як яго ўводзілі ў двор каменданцкага дома, ён убачыў, як тая ўжо знаёмая яму жабрачка ідзе агародамі з торбамі і з кіем. Змрокам таго дня ён стаяў пасярод вялікага пакоя ў тым доме, дзе жыў камендант. Твар яго быў у крыві, адзежа вісела на ім шматкамі, у вуха яго была ўстаўлена з паперы труба, і ў яе немец крычаў:

- Не ты забіў! Гавары, нашто бярэш на сябе віну?!

Крык за сценамі можа сотні галасоў перарваў немца. Людзі ўварваліся ў дом і ў гэты пакой. Следчы гітлеравец спалатнеў, закалаціўся і падняў рукі ўгару. За мястэчкам стральба чутна была да самай раніцы.

Месяц у тую ноч змеркнуў позна, ужо ружавела неба на ўсходзе.

Стараючыся не рабіць многа шуму ў гэты ранні час, імшыстай сцежкай паміж балотам і лесам ішло многа людзей, расцягнуўшыся доўгім ланцугом. Адным з самых задніх ішоў Пархвен. Твар яго ўжо быў абмыты ад крыві, і толькі на тую парваную адзежу была ўжо накінута суконная жакетка. Яны мінулі балотнае азярцо і выйшлі да чыгуначнага насыпу. Многа ўзброеных людзей было на траве пад дрэвамі. Тыя, што прыйшлі, спыніліся ля гэтых, і Пархвен заўважыў сярод іх тую жабрачку, а пасля і трох сваіх галаскоўцаў. Раптам ён убачыў Марылю, і вялікім выбухам радасць стукнула ў яго грудзях. Праз дзён некалькі Пархвен і ўсе, з якімі ён ішоў цяпер, былі ў адным з блізкіх адсюль лясоў. Камандзір партызанскага атрада пытаў у яго:

- Гэта ты і ёсць з тых самых Галаскоў, з якіх Пархвен выратаваў цэлае мястэчка ад расстрэлу?

- З тых самых, - адказаў Пархвен.

- Там яшчэ быў такі Пархвен, што з п'яным пеўнем біўся, - пачуўся голас.

- Там яшчэ ёсць такі Пархвен, што нямецкі поезд пад адкос спусціў нядаўна, - сказаў Пархвен.

- Яшчэ і цяпер на тым месцы вецер абсвіствае добрую сотню раструшчаных гітлераўцаў, - абазваўся ўсё той жа голас. - От бо чалавек, гэты Пархвен! У Галасках, мусіць, некалькі Пархвенаў ёсць!

1944

АРТЫКУЛЫ, ДЗЁННІК

Небеларуская мова ў беларускай лiтаратуры

Вялiкая беларуская моўная стыхiя не толькi не загiнула за час шматвяковага нацыянальнага падняволення Беларусi, не толькi не была праглынута моцнымi культурамi суседнiх народаў, а захавала сваю чыстату, скрышталявалася ў надзвычайнае багацце арыгiнальных формаў, служачы нават багатым матэрыялам для суседнiх моўных культур. Беларуская мова - мова беларускiх казак i песень, фразеалогiя народнае гутаркi, - гэта найглыбейшая самабытнасць i хараство.

Сiла самабытнасцi слова разбурае ўсе спробы iншых моўных культур залiчыць якую-небудзь мову ў свае "наречия". Гэта даведзена якраз прыкладам з беларускаю моваю. А чым больш нацыянальных асаблiвасцей мае гэтая культура, тым больш гэта ўзбагачае тыя нацыянальныя элементы, з якiх ствараецца агульная чалавечая культура.

Усё гэта даўно вядома. Але ўсё гэта даводзiцца прыгадваць з тае прычыны, што мы перажываем асаблiвую пару ў развiццi нашае культуры. З аднаго боку - яшчэ i цяпер не зусiм змоўклi галасы некаторых акадэмiкаў i дацэнтаў пра "наречие". З другога боку - павiнны быць створаны беларускiя вышэйшыя формы беларускай культуры. I тут паўстае найвялiкшае пытанне мовы. Бо каб гэтыя "вышэйшыя формы культуры" былi i вышэйшымi i беларускiмi, няйначай трэба, каб яны былi сапраўды ў беларускай мове.

Беларуская жывая лiтаратурная мова перажывае цяпер пару свайго фармавання. Дык трэба, каб усе ўсвядомiлi, якую вялiкую гiстарычную адказнасць жыццё ўсклала на лiтаратараў, гэтых адзiных тварцоў жывога кнiжнага слова. А тым часам частка лiтаратараў, трэба думаць, не зразумела сваiх задач у моўным пытаннi, мусiць, не адчувае на сабе гэтае адказнасцi. Бо траха не ўсе нашы часопiсы i газеты, а таксама творы некаторых пiсьменнiкаў выходзяць у свет у гэтакай мове, якую можна назваць сапраўды толькi "наречием". Фразеалогiя гэтае мовы зусiм не беларуская. Гэта фразеалогiя той мовы, стыхiя якое пануе ў аўтара, на якой у аўтара працэс думання. Гэтая з'ява, якая не толькi не слабее, а набывае памеры нястрыманай навалы, цяжкiм каменем загароджвае дарогi развiцця беларускае культуры.